Nowe Guty

Nowe Guty
Rodzaj miejscowości	wieś sołecka
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	piski
Gmina	Orzysz
Liczba ludności (2010)	217
Strefa numeracyjna	(+48) 87
Kod pocztowy	12-250
Tablice rejestracyjne	NPI
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Nowe Guty
Położenie na mapie Polski Nowe Guty
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Nowe Guty (niem. Gutten,od 1938 r. Seegutten) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Orzysz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego. W 2010 roku wieś liczyła 217 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Stanisław Król.

Położenie

Wieś położona jest w południowo–wschodniej części województwa warmińsko–mazurskiego na pograniczu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Pojezierza Ełckiego. Miejscowość leży na wysokim brzegu jeziora Śniardwy, 8,5 km na południowy zachód od Orzysza, na zachód od drogi krajowej nr 63.

Dzieje miejscowości

Osada istniała tu już we wczesnym średniowieczu, na pewno przed XIII wiekiem zamieszkana była przez Prusów. Nazwa wsi prawdopodobnie wywodzi się od pruskiego imienia – Gussepilcke. Osada została lokowana jako wieś czynszowa w 1450 roku na prawie chełmińskim na 66 łanach, z których sześć otrzymał sołtys Bartek Schmidt wraz z młynem i dwoma łanami w Łysoniach. Mieszkańcy uzyskali prawo do połowu ryb na własne potrzeby. W 1504 roku działała tu karczma. Wykaz z 1517 roku podaje już trzy karczmy, a z 1540 roku – cztery. W XVI wieku wieś należała do największych liczebnie w okolicy, w 1519 roku było tu 37 gospodarzy na 54 łanach, w 1540 roku 50 gospodarzy na 66 łanach, a w 1568 roku 43 gospodarzy na 66 łanach, czyli około 250 mieszkańców (dwukrotnie więcej niż w Orzyszu). Do wsi nie dotarła wielka epidemia dżumy z lat 1709-1710. Miejscowość początkowo występowała pod dawną nazwą Gussepilcke, następnie Guttloffker, Guthen, a ostatecznie utrwaliła się nazwa Gutten. Wieś należała do parafii ewangelickiej w Okartowie. W 1905 roku zbudowano w Nowych Gutach dworzec kolejowy na linii Orzysz – Pisz. Znajdował się on około 1 km na północny wschód od zabudowań wiejskich. Zespół dworca składał się z budynku dworca, magazynu spedycji kolejowej i budynku gospodarczego. Po zdemontowaniu linii zabudowania zostały rozebrane. W pierwszej połowie XX wieku we wsi działały dwie gospody: E. Nassaulta i Waltera Jablonskiego.

Szkoła we wsi powstała w 1737 roku. W 1935 roku zatrudnionych było w niej trzech nauczycieli, zaś uczęszczało ogółem 127 dzieci. Szkoła w Nowych Gutach funkcjonowała powtórnie już w 1945 roku, pracował w niej wówczas jeden nauczyciel. Szkołę podstawową organizował w latach powojennych Bolesław Chrzanowski. Biblioteka Wiejska w Nowych Gutach była jedną z pierwszych otwartych powojennych tego rodzaju instytucji w powiecie piskim.

Po II wojnie światowej w Nowych Gutach napadnięty został funkcjonariusz Milicji Obywatelskiej Edmund Czerniak, posłany do wsi w celu walki z przedstawicielami podziemia niepodległościowego. Porwany przez tych ostatnich, został zastrzelony.

Aktualnie wieś jest siedzibą sołectwa.

Liczba mieszkańców w poszczególnych latach:

• 1857 r. – 473 osoby

• 1864 r. – 559 osób

• 1867 r. – 611 osób

• 1939 r. – 1037 osób

Gospodarka

Dawniej wieś rolnicza, obecnie Nowe Guty w coraz większym stopniu wykorzystują swoje malownicze położenie, przeobrażając się w miejscowość o charakterze turystycznym i wypoczynkowym. Jest tu pole namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne, w budynku dawnej szkoły znajduje się obecnie pensjonat; przybywa również domków letniskowych.

Kultura

We wsi działa Koło Gospodyń Wiejskich.

Ludzie związani z miejscowością

• Zbigniew Chojnowski (ur. 1962) – poeta, historyk literatury, krytyk literacki, pracownik Uniwersytetu Warmińsko–Mazurskiego w Olsztynie; wychował się w Nowych Gutach

Zabytki

• wiatrak typu holenderskiego z początku XX wieku; przebudowany do funkcji mieszkalnej, brak śmigieł
• dawny cmentarz ewangelicki z połowy XIX wieku, w północno–zachodniej części wsi, nad brzegiem jeziora Śniardwy; znajduje się tu kwatera wojenna z okresu I wojny światowej, w której pochowanych jest 5 żołnierzy armii niemieckiej
• na polu w pobliżu wsi znajduje się głaz narzutowy o wymiarach 360x245x172 cm

Turystyka

• szlak rowerowy o długości 85 km – przebieg trasy: Mikołajki – Wierzba – Wejsuny – Niedźwiedzi Róg – Karwik – Jeglin – Zdory – Kwik – Nowe Guty – Okartowo – Suchy Róg – Dziubiele – Łuknajno – Mikołajki

Przyroda

We wsi znajduje się pomnik przyrody - głaz narzutowy.

Bibliografia

Białuński Grzegorz, Nowe Guty – dzieje wsi do początku XVIII wieku, Znad Pisy, nr 4, 1996, ss. 23–31.
Białuński Grzegorz, Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku – starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie, Olsztyn 1996.
Hippel Rudolf von, Przegląd statystycznych i innych uwarunkowań powiatu Johannisburg na podstawie przeprowadzonego spisu powszechnego w dniu 3 grudnia 1867 r. wg zestawienia starosty von Hippela w roku 1868, Znad Pisy, nr 19-20, 2010–2011, ss. 83–157.
Jasiński Stanisław, Żywiczyński Adam, Węzeł kolejowy w Piszu (Część I), Znad Pisy, nr 10, 2001, ss. 122–140.
Olszak Piotr, Przegląd budownictwa drewnianego na Ziemi Piskiej, Znad Pisy, nr 10, 2001, ss. 106–121.
Pawlicki Ryszard Wojciech, Cmentarze i mogiły wojenne z okresu pierwszej wojny światowej na obszarze byłego powiatu piskiego, Znad Pisy, nr 4, 1996, ss. 49–69.
Pawlicki Ryszard W., Ziemia piska jako region turystyczny do 1945, Znad Pisy, nr 1, 1995, ss. 9–25.
Pawlicki Ryszard Wojciech, Sikorski Piotr, Wierzba Marek, Ziemia Orzyska. Przewodnik po ścieżkach rowerowych, Orzysz 2004.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Żurkowska Tekla, Mazurskie cmentarze. Symbole w krajobrazie, Olsztyn 2008.
Bank Danych Lokalnych GUS [14.08.2013]
Deutsche Verwaltungsgeschichte [14.08.2013]
Strona Gminy Orzysz [14.08.2013]
Wojewódzka Ewidencja Zabytków [14.08.2013]