Gady

Gady
Gady. Neogotycka kapliczka z 1931 roku
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Dywity
Liczba ludności (2010)	301
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Gady
Położenie na mapie Polski Gady
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Gady ( niem. Jadden) – wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim,w gminie Dywity. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Miejscowość w 2010 roku była zamieszkana przez 301 osób. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Rajmund Antosiak.

Charakterystyka fizjograficzna

Gmina Dywity jest leży na Pojezierzu Olsztyńskim, w odległości ok. 13 km na północ od Olsztyna.

Dzieje miejscowości

Akt lokacyjny wsi został wydany 28 maja 1369 r. na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Dokument został podpisany przez biskupa warmińskiego Jana Stryprocka. Lokacja nadana na prawie chełmińskim dla Hoenveltz (takiej nazwy użyto po raz pierwszy) obejmowało 44 łany co odpowiadało w przybliżeniu 739,2 ha. Zasadźcą i jednocześnie pierwszym sołtysem wsi był Prus Gedethen. W przywileju zastrzeżono 4 łany dla ojca sołytsa - Bandusa oraz braci: Dyngona i Georgia. Pozwala to przypuszczać, że lokacja nastąpiła w miejscu zasiedlonym wcześniej przez Prusów[2]W okresie plemiennym Gady znajdowały się na terytorium Galindii, a dokładniej ziemi zwanej Gunelauke, której centrum mieściło się w okolicy Barczewka[3]. W dokumencie lokacyjnym występuje tylko niemiecka nazwa Hoenveltcz (Hoenfeld). W 1405 r. odnotowano Gedden. W kolejnych zapisach spotkać można Jadden (1598), Gadden (1615) i Giaden (1668). W 1879 r. po raz pierwszy pojawiła się nazwa Gady. Gady zostały zlokalizowane na szlaku łączącym Olsztyn z Jezioranami. Akt lokacyjny nadawał prawo do założenia w Gadach małej karczmy przy szlaku[4]. W 1909 r. w czasie mroźnej zimy wilki podchodziły do samej wsi. Poczta z jedynym we wsi telefonem powstała w 1930 roku i funkcjonowała do 1945 r. W 1933 r. do wsi doprowadono prąd elektryczny. W tym okresie we wsi było dwóch kowali, dwóch cieśli, trzech murarzy i zdunów, dwóch fryzjerów, pojednym stolarzu, krawcu, młynarzu i mechaniku, W 1938 r. pojawiło się w Gadach pierwsze auto - włascicielem był Lindenblat. Po drugiej wojnie przez długi okres jedyne auto (stara warszawa) nalezało do Certy. W 1939 wybudowano utwardzona drogę z Gad do Barczewka. W styczniu 1945 r., 23. i 27. przez wieś przetoczył się front, w wyniku działań wojennych wieś została częsciowo zniszczona. Drogę asfaltową wybudowana w latach 70. XX wieku a poszerzonow w 1982 r. Ujęcie wody założono w klatach 80. XX wieku. Świetlica i sklep powstay w latach 185-87. W 1992 roku zamknięta została tutejsza szkoła. W 2011 r. otwarto budynek Ośrodka Rzemiosł Zapomnianych. We wsi jest sklep spożywczy, przystanek autobusowy (przy przystanku leży kamień z tablicą wstawioną w 2009 r., upamiętniającą 640-letnią historię wsi), Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych, dwa gospodarstwa agroturystyczne.

We wsi działa Stowarzyszenie "Nasze Gady", organizujące różnorodne warsztaty edukacyjne, happeningi, jarmarki. Od 2008 roku w każdą ostatnią sobotę sierpnia odbywają się w Gadach Festyny Archeologiczne. Podczas Festynów można wziąc udział w różnorodnych warsztatach dawnego rękodzieła- m.in. ceramicznych, rzeźbiarskich, a także posłuchać warmińskiej muzyki etnicznej.

Wieś początkowo nosiła nazwę Hoenveltcz. Od imienia zasadźcy wsi - Prus Gedethena, została przemianowana na Gedden (nazwa zaczęła funkcjonować od 1405 roku). Dopiero w 1879 roku spotykamy nazwę Gady. Miejscowość została założona w 1369 roku. W okresie międzywojennym w miejscowości działała polska biblioteka oraz Koło Związku Polaków w Niemczech.

Kultura

Od 2005 roku w miejscowości działa Stowarzyszenie ''Nasze Gady'', skupiające się na odkrywaniu i promowaniu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego regionu. W związku z działalnością statutową Stowarzyszenie wydaje publikacje poświęcone historii i kulturze regionu. Organizuje również cyklicznie m.in. Festyn Archeologiczny. W Gadach działa również filia Gminnego Ośrodka Kultury w Dywitach - Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych.

Turystyka

• Zielony szlak rowerowy o długości 27 km - przebieg trasy: Dywity-Różnowo-Sętal-Gady-Dywity

Zabytki

• Zachowane przykłady zabudowy z czerwonej cegły z przełomu XIX i XX wieku. Architekturę uzupełniają współczesne domy. W wsi znajduje się pamiątkowy głaz, ustawiony w 2009 r. w czasie obchodów 640 jubileuszu lokacji wsi, kamienny żółw i kamienna "baba pruska" (wykonane w czasie festynu archeologicznego w 2008 r. We wsi znajdują się dwie murowane, warmińskie kapliczki, dwa drewniane, przydrożne krzyże oraz jeden krzyż metalowy, przystanek autobusowy, sklep i świetlica, a także stylowe, drewniane drogowskazy.
• Neobarokowa kapliczka w środku wsi przy posesji nr 48 (N 53,877159o; E 20,579715o), wzniesiona w połowie XVIII w., z krucyfiksem i figurą Najświętszej Maryi Panny. W 1927 roku kapliczkę gruntownie wyremontowała rodzina Certów, dlatego w niektórych wydawnictwa niemieckich określana jest nazwa "Certas Kapelle". Tak jk i dawniej tak i obecnie przy tej kapliczce odbywają się "majowe" (modlitwy maryjne w maju). W 1966 roku kapliczka była w zym stanie, z widocznymi jeszcze zniszczemniami od kul. W maju tego roku kapliczka została otynkowana i wyremontowana, wykonano daszek z cegieł i wstawiono nowe ramy, choragiewka metalowa została odnowiona (z datą 1929), została także zakupiona figura Matki Bożej.
• Kapliczka przy wjeździe do wsi od strony Słupów, przy posesji nr 50 (N 53,876836o; E 20,576093o), z rzeźbą św. Józefa, krucyfiksem i chorągiewką z datą 1929 (wykonana została w 1931[5]. Wybudowana została przez Antona Loberta. Od 1969 roku o kapliczkę i drobne naprawy troszczyła się Maria Januszewska wraz z rodzina. W latach 80. XX wieku została zakupiona nowa figura Matki Boskiej
• Kapliczka za wsią ok. pół kilometra, w lesie, przy drodze powiatowej do Olsztyna, wybudowana w 1931 r. Obecnie pod opieką Janusza Smolińskiego i Wojciecha Załuski.
• Zabytkowy dzwon (poseja nr 26) z datą 1815. Dzwon ufundowali mieszkańcy wsi jako wotum błagalne podczas zarazy bydła. Przez wiele lat dzwon ten był zawieszony między dwoma drzewach za budynkiem sklepu i przez lata dzwonił na Anioł Pański. Po próbie kradzieży został przeniesiony na prywatną działkę i zawieszony na małej dzwonnicy.
• Kamienie graniczne, ułożone wzdłuż rowu granicznego między wsiami Gady, Tęguty i Barczewko.
• Stary krzyż drewniany (N 53,857231o; E 20,588203o), przy drodze z Gadów do Barczewka.

Kapliczka warmińska w Gadach z 1929 roku

Bibliografia

1. Gady: nasza mała ojczyzna 1369-2009, red. Teresa Kosińska,Gady 2009.
2. Jadwiszczak Andrzej S., Klimek Robert, Kosińska Teresa, Warmia znana i nieznana: Ługwałd, Spręcowo, Sętal, Nowe Włóki, Plutki, Gradki, Tuławki, Gady, Frączki, Studzianka, Derc, Barczewko, Maruny, Gady 2011.
3. Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
4. Bank Danych Lokalnych GUS [data dostępu:12.12.2013]
5. Genealogy.net [data dostępu:12.12.2013]
6. Dom Warmiński [data dostępu:12.12.2013]
7. Nasze Gady [data dostępu:12.12.2013]
8. Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych [data dostępu:12.12.2013]
9. Wikipedia: Gady [data dostępu:12.12.2013]

Zobacz też

...