Gładysze

Gładysze
Współczesne ruiny pałacu w Gładyszach. Fot. Mirosław Garniec
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	braniewski
Gmina	Wilczęta
Liczba ludności (2010)	293
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Gładysze
Położenie na mapie Polski Gładysze
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Gładysze (niem. Schlodien) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie braniewskim, w gminie Wilczęta. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa elbląskiego. Wieś w 2010 roku liczyła 293 mieszkańców.

Ruiny Pałacu w Gładyszach.
Fot. Mirosław Garniec

Położenie

Wieś położona jest w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na obszarze Równiny Warmińskiej, 3 km na południowy wschód od Wilcząt, przy drodze wojewódzkiej nr 509.

Dzieje miejscowości

Pierwsza wzmianka o Gładyszach pochodzi z 1348 roku. Osada nosiła wówczas nazwę Scolden i była zamieszkana przez wolnych Prusów. W późniejszym okresie stanowiła własność staropruskiego rodu Werner. W 1557 roku majątek należał do Feliksa Wernera.

Gładysze przez trzysta lat należały do arystokratycznego rodu zu Dohna. W 1643 roku Erhard Werner w związku ze znacznymi wierzytelnościami przekazał Gładysze pod kuratelę braci Achatiusa i Fryderyka zu Dohnów. W 1654 roku na skutek rodzinnych podziałów majątek znalazł się w rękach części rodu mającej dotychczas siedzibę w Dębinach. W 1688 roku Gładysze odziedziczył brandenbursko-pruski generał Christoph zu Dohna – protoplasta linii rodu zu Dohna-Schlodien. Po Reformacji przedstawiciele rodu z Gładysz, Ławek i Karwin przyjęli kaliwinizm. Do początku XIX stulecia utrzymywali w pałacu własnego kaznodzieję odprawiającego co niedziela mszę.

Dzieje pałacu w Gładyszach wiążą się bezpośrednio z postacią francuskiego architekta, hugenoty Jeana de Bodta, budowniczego berlińskiego Arsenału i Pałacu Miejskiego w Poczdamie. Christoph zu Dohna zamówił u niego projekt pałacu. Pierwsza budowa rozpoczęła się koło Kwitajn. Jednak po uderzeniu pioruna w fundamenty budowę przeniesiono do Gładysz. Budynek w stylu baroku holenderskiego wznoszono w latach 1701–1704. Na północny wschód od budowli wzniesiono tzw. Dwór Służby. Zespół pałacowy składał się ponadto z dwukondygnacyjnej kuchni, parterowych "kawalerskich" budynków, spiżarni, domku myśliwego, stajni koni powozowych i pałacowego stawu. W 1858 roku do pałacu dobudowano niewielkie skrzydło, w którym znajdowała się oranżeria połączona łącznikiem z pałacem. W łączniku mieściło się archiwum oraz galeria obrazów rodzinnych . W XIX wieku pałac został odnowiony. Park przypałacowy, zaprojektowany w stylu barokowym, otoczony był systemem umocnień i małych bastionów. W 1800 roku również i on został przebudowany. Do największych atrakcji zaliczał się chiński pawilon herbaciany oraz malowniczy domek podcieniowy dla dzieci. Zespół parkowo-pałacowy łączył się z kompleksem leśnym Las Spędy.

W 1803 roku we wsi i majątku mieszkały łącznie 333 osoby. Na przełomie XVIII i XIX wieku właścicielem Gładysz był Carl zu Dohna-Schlodien, który zasłynął przede wszystkim za sprawą działalności filantropijnej oraz troski o pracujących w jego dobrach ludzi. Skupił się między innymi na rozbudowie szkolnictwa w swoich majątkach. W 1784 roku nabył majątek Rudzienice w okolicach Iławy. Z myślą o pracujących w nim polskich chłopach rozpoczął naukę języka polskiego. Przetłumaczył także i wydał własnym sumptem katechizm luterański po polsku. Już w 1802 roku zniósł poddaństwo w swych posiadłościach. Znalazł sojusznika w osobie Friedricha zu Dohny ze Słobit.

Ciężkim etapem w dziejach Gładysz był okres okupacji francuskiej. 26 stycznia 1807 w majątku pojawił się oddział wojsk napoleońskich pod dowództwem gen. Rouquette'a i gen. L’Estocqa. Marszałek Jean Baptiste Bernadotte z I Korpusem armii francuskiej zajął kwatery w pałacu w Słobitach, a w Gładyszach i Nowicy Francuzi wybudowali w maju prowizoryczne baraki dla żołnierzy. Stacjonowanie wojsk doprowadziło do zubożenia mieszkańców wsi. Pojawił się głód, a wraz z nim epidemia tyfusu i czerwonki. W tej sytuacji Carl zu Dohna zaczął wyprzedawać rodzinne srebra i kosztowności, aby ratować ludność. W dniach 4 i 5 czerwca 1807 roku niedaleko Gładysz rozegrała się bitwa o most na Pasłęce, w której Francuzi pokonali Prusaków i Rosjan, a następnie ścigali ich aż do Osetnika. W 1810 roku w pałacu (liczącym wówczas 58 pokoi) leczył rany niemiecki poeta Max von Schenkendorf. W 1875 roku majątek i wieś były zamieszkane przez 365 osób.

Przed II wojną światową miejscowość należała do parafii w Wilczętach i była trzecią co do wielkości wsią w tej parafii. W 1932 roku do majątku należały miejscowości: Tatarki, Duże Kiwtajny, Małe Kwitajny, Swędkowo, Piskajmy i Karwiny. W dobrach znajdowało się między innymi 231 koni i 770 owiec. Wieś składała się z 65 domów, w których żyło 597 osób, w tym 576 ewangelików i 31 protestantów. W Gładyszach pracował lekarz, weterynarz, działała jednoklasowa szkoła. Istniała również apteka, gospoda (należąca do Fritza Marquardt’a) oraz poczta. W miejscowości działało także Ewangelickie Towarzystwo Młodych Dziewcząt oraz Towarzystwo Sportowe i Gimnastyczne.

Ostatnim właścicielem dóbr w Gładyszach był Carl-Emanuel zu Dohna-Schlodien (1926–1945). Ranny podczas walk w Prusach Wschodnich zmarł w lazarecie w Piławie (obecnie Bałtijsk). Jego matka wraz z dwiema córkami uciekły 21 stycznia 1945 roku do Westfalii. Nienaruszony pałac dostał się w ręce Armii Czerwonej i pełnił funkcję kołchozu. W 1950 roku budowla została przejęta przez Państwowe Zakłady Zbożowe i służyła jako magazyn. Dziesięć lat później obiekt został przejęty przez miejscowe Państwowe Gospodarstwo Rolne. Między 1965 a 1984 pałac był dewastowany i popadał w coraz większą ruinę. W 1984 roku pałac wraz z parkiem trafił w ręce prywatne. Niestety był to początek bezceremonialnej rozbiórki poszczególnych części zespołu. W lipcu 1986 roku pałac w Gładyszach spłonął. Ruiny zostały przejęte przez Polsko-Niemiecką Fundację Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Warmii. Głównym założeniem jest odbudowa pałacu i odrestaurowanie założenia parkowego.

Po 1945 roku w Gładyszach osiedlili się przybysze z różnych części Polski. Uruchomiono świetlicę i czteroklasową szkołę.

Religia

Wieś znajduje się na terenie parafii rzymskokatolickiej pw. Przemienienia Pańskiego w Wilczętach.

Ludzie związani z miejscowością

• Christoph zu Dohna (1665–1733) – generał brandenbursko-pruski, hrabia i burgrabia, późniejszy minister i dyplomata w służbie elektora brandenburskiego, a następnie króla Prus Fryderyka I.

Christoph zu Dohna zasłynął jako budowniczy pałacu w Gładyszach oraz autor pamiętników.

Zabytki

• ruiny zespołu pałacowego z XVIII stulecia
• pozostałości mauzoleum Dohnów z 1879 roku

Jest to obszerna budowla w stylu neogotyckim, wzniesiona z czerwonej cegły. Wewnątrz, na środku posadzki znajduje się wejście do wielokomorowej krypty przykrywanej niegdyś ciężką płytą. Obiekt jest obecnie zdewastowany, a krypta pozostaje odsłonięta.

• umocnienia ziemne, szańce i wały zwane przed 1945 rokiem "Francuskim Przyczółkiem", zlokalizowane po prawej stronie za mostem na Pasłęce, przy drodze w kierunku na Bażyny

Umocnienia przypominają o bitwie stoczonej między wojskami francuskimi i prusko-rosyjskimi w dniach 4-5 czerwca 1807 roku.

Bibliografia

Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 2001.
Mieczkowski Krzysztof, Tomaszewski Marian, Rowerem po krainie Kanału Elbląskiego. Przewodnik po szlakach rowerowych, Elbląg 2012.
Pasłęk. Z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
ugwilczeta.bip.doc.pl, Plan odnowy miejscowości Gładysze [05.05.2014]
ugwilczeta.bip.doc.pl, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wilczęta [05.05.2014]
Bank Danych Lokalnych GUS [05.05.2014]
Lech Słodownik, Gładysze, "Głos Pasłęka" [05.05.2014]
polskaniezwykla.pl [05.05.2014]