Węgielsztyn

Węgielsztyn
Jezioro Węgielsztyńskie Wikimapia [12.11.2013]
Rodzaj miejscowości	wieś sołecka
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	węgorzewski
Gmina	Węgorzewo
Liczba ludności (2010)	380
Strefa numeracyjna	(+48) 87
Kod pocztowy	11-600
Tablice rejestracyjne	NWE
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Węgielsztyn
Położenie na mapie Polski Węgielsztyn
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Węgielsztyn (niem. Engelstein) – wieś sołecka w Polsce, położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie węgorzewskim, w gminie Węgorzewo. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego.

Charakterystyka fizjograficzna

Wieś położona jest w północnej części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, na Pojezierzu Giżycko-Węgorzewskim, 9 km na zachód od Węgorzewa, na wschodnim brzegu Jeziora Węgielsztyńskiego.

Dzieje miejscowości

Na południe od wsi, na wzgórzu, znajdują się stosunkowo nieźle zachowane pozostałości po grodzisku Prusów.

Osada była wzmiankowana już w roku 1400. Przywilej wystawiony został w 1406 roku na 60 łanów, z których sześć otrzymał sołtys Jan Klingenbach, a kolejne cztery przeznaczono dla kościoła. Węgielsztyn jest drugą – po Rydzówce – najstarszą wsią w powiecie węgorzewskim. Nazwa wsi prawdopodobnie jest kalką z języka Prusów, choć lokalna legenda mówi, że stojący w lesie na kamieniu anioł miał wskazać drwalom miejsce budowy kościoła i wsi, stąd też Egelstein – Anielski Kamień; w przywileju lokacyjnym nazwa brzmiała Engilesteyn.

W 1540 roku we wsi mieszkało 27 rodzin. Do roku 1601 w Węgielsztynie odbywał się jarmark (później przeniesiony do Węgorzewa). Dzięki swemu odosobnionemu położeniu (półwysep, okoliczne wzgórza) wieś była jedną z niewielu w regionie, której nie dotknęła epidemia dżumy z początków XVIII wieku. Znajdował się tu państwowy młyn. W XVII wieku wieś powiększyła się do prawie 70 łanów, a następnym stuleciu miała ponad 70 łanów, zaś w połowie XIX wieku obejmowała 62 łany. W roku 1858 miejscowość liczyła 728 mieszkańców, a w maju 1939 roku Węgielsztyn zamieszkiwały 592 osoby.

Po II wojnie światowej pierwszym wójtem w Węgielsztynie był Kazimierz Bogiński (1945); dość szybko zorganizowano tu również Gminną Radę Narodową. Powołana w 1945 roku gmina była wprawdzie najmniejsza w powiecie, jednak miała duży procent użytków rolnych (76%). W 1946 roku powstała we wsi samodzielna spółdzielnia spożywców, jako jedna z pierwszych w powiecie; powołano również młodzieżową drużynę pożarniczą, a także utworzono świetlicę. W 1954 roku powstało w Węgielsztynie jedno z nielicznych w powiecie kin wiejskich. Z kolei dla założonego we wsi klubu „Ruchu” mieszkańcy wybudowali siedzibę w czynie społecznym.

Kościół we wsi wybudowano na początku XV wieku. W okresach zagrożenia spełniał on rolę warowni dla okolicznej ludności (najazd Tatarów w 1657 r.). Parafia, obok parafii w Radziejach najstarsza w powiecie – najpierw katolicka, później ewangelicka – obejmowała wsie: Biedaszki, Brzozowo, Dąbrówka Mała, Guja, Klimki, Perły, Przystań, Rydzówka, Stawki i Wesołowo. W 1740 roku w parafii było 1245 Polaków i 510 Niemców, lecz po upływie stulecia rejestr kościelny wykazał jedynie 77 Polaków na 3342 Niemców, a w 1896 roku nie było już w parafii żadnych Polaków. Od 1946 roku kościół w Węgielsztynie jest siedzibą katolickiej parafii pw. św. Józefa.

Szkoła we wsi powstała w pierwszej połowie XVI wieku. W 1858 roku pracowało w niej dwóch nauczycieli, a uczęszczało 101 dzieci. W 1935 roku było w niej 104 uczniów oraz dwóch nauczycieli. Po II wojnie światowej szkołę uruchomiono (Julia Folejewska) w 1946 roku jako jedną z pierwszych w powiecie; w połowie lat 60. obejmowała ona osiem klas.

Od 1945 roku Węgielsztyn był siedzibą gminy, w latach 1954-1972 gromady, a następnie do roku 1976 ponownie siedzibą gminy. W 1945 roku gmina obejmowała siedem sołectw, zaś w 1972 roku gromada – pięć sołectw (Brzozowo, Guja, Karłowo, Stawki i Węgielsztyn). W 1972 roku w skład sołectwa Węgielsztyn wchodziły wsie: Klikucie, Kraski i Węgielsztyn. Obecnie obok Węgielsztyna do sołectwa należy wieś Różewiec. Funkcję sołtysa sprawuje Waldemar Piechocki..

Kościół św. Józefa w Węgielsztynie

Edukacja

• Szkoła Podstawowa w Węgielsztynie

Religia

We wsi znajduje się siedziba parafii rzymskokatolickiej pw. św. Józefa.

Zabytki:

• Kościół późnogotycki z XV wieku, odnowiony w 1771 roku, z wieżą (32 m) dobudowaną na początku XVIII wieku; ołtarz barokowy, bogato zdobiona ambona z XVI wieku.
• Drewniana chałupa (nr 10) z końca XVIII wieku.
• Grodzisko, wzgórze (123 m n.p.m.) ze śladami pruskiego grodziska.

Ludzie związani z miejscowością:

• Jan Tortyłowicz-Batocki (1500-1570) – jeden z najwybitniejszych propagatorów luteranizmu na Mazurach. w latach 1537-1543 proboszcz parafii w Węgorzewie, a następnie w Węgielsztynie.

Bibliografia:

1. Grzegorz Białuński, Kolonizacja „Wielkiej Puszczy” (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie), Olsztyn 2002.
2. Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński, Warmia. Mazury, Białystok 1998.
3. Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
4. Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
5. Andrzej Rzempołuch, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
6. Andrzej Wakar, Bohdan Wilamowski, Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1968.
7. Bank Danych Lokalnych GUS: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/miejsc_w.display?p_id=6148&p_token=0.9228644374860763 [data dostępu:30.07.2013]
8. Deutsche Verwaltungsgeschichte: http://www.verwaltungsgeschichte.de/angerburg.html [data dostępu:30.07.2013]

Przypisy