Krzyże

Krzyże
Fot. Mieczysław Kalski
Rodzaj miejscowości	wieś sołecka
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	piski
Gmina	Ruciane-Nida
Liczba ludności (2010)	97
Strefa numeracyjna	(+48) 87
Kod pocztowy	12-220
Tablice rejestracyjne	NPI
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Krzyże
Położenie na mapie Polski Krzyże
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Jezioro Nidzkie.
Fot. Mieczysław Kalski

Krzyże (niem. Kreuzofen) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Ruciane–Nida. Do 1945 roku wieś wchodziła w skład gminy Wiartel, a następnie (do 1972 roku) gromady Ciesina. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego. W 2010 roku wieś liczyła 97 mieszkańców . Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Leszek Szok.

Położenie

Wieś położona jest we wschodniej części Równiny Mazurskiej, w Puszczy Piskiej, nad Jeziorem Nidzkim, około 8 km na południe od Rucianego–Nidy. W pobliżu wsi, na północny zachód, znajduje się jezioro Wesółko (ok. 9 ha). W okolicy wsi jest kilka bindug: Bobrowa, Krzyże i Łysa.

Dzieje miejscowości

Wieś powstała w 1706 roku, gdy zamieszkana przez rolników, robotników leśnych i rybaków osada została przekazana na prawie chełmińskim jako osiedle szkatułkowe dwóm smolarzom: Martinowi Platta i Georgowi Dopatce. Były tu wówczas trzy budynki gospodarcze oraz 3 łany i 10 mórg ziemi. Już w 1710 roku dotarła do Krzyży wielka epidemia dżumy; w jej wyniku zmarło 17 mieszkańców. W latach 1860-1884 mieszkało tu 69 rodzin; areał wsi obejmował grunty orne, łąki i lasy.

Szkoła we wsi powstała w roku 1846. W roku 1935 dwóch nauczycieli zajmowało się tu edukacją 105 dzieci. Po II wojnie światowej czteroklasowa szkoła działała tu w latach 1959–1979.

W pierwszej połowie XX wieku we wsi działała gospoda (z możliwością wynajęcia pokoju) należąca do Ottona Lipki, który był jednym z najbardziej przedsiębiorczych mieszkańców Krzyży. W tym samym budynku prowadził również sklep, który wygrywał konkurencję z trzema pozostałymi sklepami: Waltera Sayka, Alberta Schiwego i Karla Kuschmierza. W 1935 roku uruchomiono regularną pocztową linię autobusową Pisz – Karwica, przechodzącą przez Krzyże. Przed wybuchem wojny działał we wsi klub sportowy, chór, grupa taneczna i orkiestra puzonistów.

Po II wojnie światowej z 84 budynków mieszkalnych pozostały tylko 33. Pierwszym sołtysem był Jan Kopka. Na początku lat 60. powstał we wsi sklep („punkt sprzedaży pomocniczej”), została ona również zelektryfikowana (1962). Pod koniec lat 70. działał w Krzyżach zakład remontowo-budowlany i sklep. Połączenie autobusowe uruchomiono dopiero pod koniec 1980 roku. Dodajmy, że trzy ostatnie „przedwojenne” rodziny mazurskie wyjechały z Krzyży do Niemiec w 1957 roku.

Wieś z upływem czasu traciła charakter rolniczy i ukierunkowała się na turystykę. Od drugiej połowy lat 50. zaczęły powstawać tu ośrodki wypoczynkowe. Wśród pierwszych artystów, którzy pojawili się w Krzyżach i okolicy byli: pisarze Ziemowit Fedecki i Igor Newerly, poeta Konstanty Ildefons Gałczyński i malarz Andrzej Strumiłło. Ten ostatni zamieszkał w Krzyżach w 1953 roku, on też upowszechnił powiedzenie: „Senne Krzyże są sposobem na życie”. Wieś zyskała sławę w latach 60., gdy zaczęli tu przyjeżdżać młodzi członkowie Studenckiego Teatru Satyryków, m.in. Olga Lipińska, Barbara Wrzesińska, Krystyna Sienkiewicz, Andrzej Jarecki, a także Agnieszka Osiecka. Wielu z nich wynajmowało kwaterę u „babci” Augusty Kwiatkowskiej (1895-1976). Bywali tu Andrzej Wajda, Jerzy Gruza, Jerzy Markuszewski, Jerzy Putrament, Jarosław Iwaszkiewicz, Edward Stachura, Marian Brandys, Wojciech Siemion, Jan Tadeusz Stanisławski, Jacek Janczarski, Andrzej Drawicz, Stan Borys, Maryla Rodowicz, Bohdan Łazuka, Daniel Olbrychski, Seweryn Krajewski, Wojciech Młynarski, Jan Pietrzak i wielu innych twórców, satyryków, artystów. Własne domy zbudowali sobie tutaj Zofia Góralczyk i Jerzy Markuszewski, Andrzej i Maria Jareccy oraz Olga Lipińska z mężem Andrzejem Popowskim.

Obecnie Krzyże są jedną z najpopularniejszych osad turystycznych, znajdują się tu ośrodki wczasowe, przystań, pole biwakowe i liczne domki letniskowe. Wiele domów we wsi należy do mieszkańców innych części kraju.

Aktualnie wieś jest siedzibą sołectwa.

Liczba mieszkańców i gospodarstw rolnych w poszczególnych latach:

• 1790 r. – 46 osób

• 1800 r. – 53 osoby

• 1857 r. – 236 osób

• 1939 r. – 480 osób, 68 gospodarstw

• 1945 r. – 89 osób

• 1970 r. – 202 osoby, 41 gospodarstw

• 1978 r. – 129 osób, 30 gospodarstw

• 1987 r. – 123 osoby

Ludzie związani z miejscowością

• Jerzy Putrament utrwalił wieś i jego mieszkańców w cyklu opowiadań Piaski.
• jedną z postaci utrwalonych przez Igora Newerlego na kartach Archipelagu ludzi odzyskanych był Kazimierz Śmigielski – zasłużony leśnik, który w latach 1947–1956 pracował w Krzyżach
• Olga Lipińska i Agnieszka Osiecka nakręciły w Krzyżach Pijanego zająca, odcinek programu telewizyjnego Listy Śpiewające, z udziałem mieszkańców wsi
• Andrzej Strumiłło (ur. 1928) – malarz, grafik, rysownik, ilustrator, scenograf, fotograf, poeta, pisarz, podróżnik - w czasie pobytu na Mazurach nawiązywał w swojej twórczości do szczęśliwych krajobrazów z dzieciństwa.
• mieszkał tutaj malarz Tadeusz Rokoss–Szczupaczkiewicz

Zabytki

• dawny cmentarz ewangelicki z lat 1700-1928
• dawny cmentarz ewangelicki z początku XX wieku
• dwa domy z początku XX wieku (ul. Nidzka 15 i 20)

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I–II, Olsztyn 2011.
Białuński Grzegorz, Przyczynek do przebiegu zarazy dżumy w starostwie piskim w latach 1709–1711, Znad Pisy, nr 13/14, 2004/2005, ss. 51–57.
Kass Wojciech, Worobiec Krzysztof A., Ginące leśniczówki Puszczy Piskiej, Znad Pisy, nr 12, 2003, ss. 284–300.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Pawlicki Ryszard W., Ziemia piska jako region turystyczny do 1945, Znad Pisy, nr 1, 1995, ss. 9–25.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Schiwy Günter, Opowieści z Krzyży nad Jeziorem Nidzkim, Znad Pisy, nr 8, 1999, ss. 121–139.
Szelichowski Stanisław, Uroki mazurskiej krainy. Krzyże 300 lat, Karwica i okolice, Warszawa 2006.
Śliwiński Józef, Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic, Olsztyn 1993.
Śmigielski Kazimierz, Tę ziemię sobie obiecałem, [w:] Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970, ss. 337–338.
Bank Danych Lokalnych GUS [17.08.2013]
Deutsche Verwaltungsgeschichte [17.08.2013]
Strona Urzędu Gminy Ruciane-Nida [17.08.2013]