Arianie

Arianie (bracia polscy, antytrynitarze, socynianie, chrystianie) - reformacyjny ruch religijny, który wyodrębnił się z polskiego kościoła Ewangelicko-Refromowanego w latach 1562-1565.

Arianie w Prusach Książęcych

W 1658 roku uchwałą polskiego sejmu arianie zostali oskarżeni o popieranie Szwedów. Zostali zmuszeni do przyjęcia katolicyzm lub lub opuszczenia Polski. Wygnani bracia polscy trafili do Holandii, Siedmiogrodu, na Śląsk, do północnych Niemiec i Prus Książęcych. Właśnie na terenie Prus udało się najdłużej przetrwać przedstawicielom wspólnoty. Do ich zaniku doszło ostatecznie w 1803 roku. Przeważająca większość braci polskich przechodziła na inne wyznania protestanckie.

Osadnictwo braci polskich popierał elektor Fryderyk WIlhelm, pragnący za ich pomocą zniwelować problem wyludnienia terenów spustoszonych przez najazdy polskie z udziałem Tatarów. Chodziło głównie o obszar obecnych powiatów: gołdapskiego, piskiego, oleckiego, ełckiego, węgorzewskiego, giżyckiego oraz częściowo powiatu kętrzyńskiego i mrągowskiego. Osiedlali się w małych, zwartych grupach przede wszystkim na wsi. Większe miejskie wspólnoty braci polskich istniały w Piszu i Królewiec.

Wielu arian podjęło studia na uniwersytecie w Królewcu, Berlinie. Należeli do pionierów w zakresie uprawy ziemniaków. Zainicjowali również wiele projektów gospodarczych. Słynęli ze znakomitej znajomości geodezji i kartografii. Upowszechnili również zastosowanie wiatraków typu holenderskiego. Na terenie Prus dzierżawili lub byli właścicielami majątków ziemskich. Wielu arian posiadało świetne wyróżniające ich wykształcenie, co w dużej mierze zawdzięczali systemowi edukacji domowej. Szkoły domowe, bazujące na podstawach nauczania elementarnego. Do szkołoy uczęszczały wszystkie dzieci.

Opieką otoczył ich sam namiestnik Bogusław Radziwiłł. W Kotle koło Pisza (1665, 1668) i w Starej Rudówce (1678, 1684), w obecnej gminie Ryn odbywały się synody ariańskie. Niestety, już w 1665 roku sejm Prus Książęcych podjął decyzję o wypędzeniu arian. Do głosu doszły obawy związane ze specyfiką wyznania. Do głosu doszło również niezadowolenie wynikające ze stosunku władz wobec braci polskich oraz szybki wzrost ich wpływów, w tym gospodarczych. Ostatecznie rok później elektor zdecydował się jedynie na wydanie zakazu głoszenia arianizmu. Nakazł także przeprowadzenie spisu braci polskich na terenie Prus. W 672 roku doszło do kolejnych ograniczeń, wymuszonych przez postawę stanów pruskich.31 grudnia 1669 zmarł Bogumił Radziwiłł. Oznaczało to utratę protektora, który był w stanie bronić arian przed szykanami. W kolejnych latach wzrastał nacisk na ograniczenie do minimum wszelkich akcentów wyznania ariańskiego w Prusach. Do czasów obecnych Kosinowie zachowało się wzniesienie zwane Ariańską Górą, na którym bracia polscy chowali swoich zmarłych. To największy, zachowany cmentarz braci polskich.

Wybrani przedstawiciele arianizmu w Prusach

• Benedykt Wiszowaty - pisarz i działacz
• Samuel Przypkowski - pisarz i filozof
• Krzysztof Crell Spinowski - ariański przywódca
• Samuel Crell Spinowski - teolog i filozof
• Zbigniew Morsztyn - poeta, tłumacz, działacz
• Jan Mączyńki -leksykograf
• Józef Naronowicz-Naroński - matematyk, geodeta i kartograf
• Samuel Suchodolec - inzynier wojskowy, architekt, geodeta, kartograf
• Jan Władysław Suchodolec - geodeta, kartograf, budowniczy

Wybrane miejscowości, w których osiedlili się bracia polscy

• Pisz
• Zawady
• Włosty
• Turowo
• Stare Guty
• Rakowo
• Pogorzel Wielka
• Pogorzel Mała
• Kosinowo
• Pietrzyki
• Królowa Wola
• Krzywińskie
• Talusy
• Krupin
• Góra
• Stara Rudówka
• Mikosze
• Ogródek
• Pogorzele

Bibliografia

1. Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I-II, Olsztyn 2010-2011.
2. Chmaj Ludwik, Bracia polscy: ludzie, idee, wpływy, Warszawa 1957.
3. Gołaszewski Zenon, Bracia polscy, Toruń 2005.
4. Kawecki Jan, Roman Bolesław, Ełk. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1970.
5. Kossert Andreas, Mazury. Zapomniane Południe dawnych Prus Wschodnich, przeł. Barbara Ostrowska, Warszawa 2004.
6. Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
7. Oracki Tadeusz, Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i ziemi malborskiej. Od połowy XV do końca XVIII wieku, t.I, Olsztyn 1984.
8. Pawlicki Ryszard W., Ziemia piska jako region turystyczny do 1945, Znad Pisy, 1995, nr 1,ss. 9-25.
9. Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
10. Studia nad arianizmem, red. Ludwik Chmaj, Warszawa 1959.
11. Szczucki Lech, Nonkonformiści religijni XVI i XVII wieku, Warszawa 1993.
12. Toeppen Max, Historia Mazur, przeł. Małgorzata Szymańska-Jasińska, oprac. i wstępem poprzedził Grzegorz Jasiński, Olsztyn 1995.
13. Bracia polscy [data dostępu: 15.10.2014.]