Młyn w Pajtunach
| Młyn w Pajtunach | |
| | |
 Młyn w Pajtunach. Po lewej grobla z drogą, mostem i jazem oraz mała elektrownia wodna
| |
| Państwo |  Polska
|
| Województwo | warmińsko-mazurskie |
| Powiat | olsztyński |
| Gmina | Purda |
| Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego   Młyn w Pajtunach | |
| Położenie na mapie Polski  Młyn w Pajtunach | |
{{#invoke:Koordynaty|szablon}} | |
Młyn w Pajtunach – obiekt zlokalizowany w gminie Purda; obecnie funkcjonuje w nim gospodarstwo agroturystyczne. Tradycja istnienia młyna w tym miejscu sięga średniowiecza.
Spis treści
Opis
Budynkowi młyna, wzniesionemu w konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym (tzw. mur pruski), towarzyszą zabudowania gospodarcze, młynarzówka oraz urządzenia hydrotechniczne, a także figura Chrystusa Sędziego.
Historia
Sytuacja stopnia wodnego na rzece Kośna w Pajtunach pozostawała stabilna od średniowiecza przez kolejne stulecia, co sprzyjało funkcjonowaniu w tym miejscu młyna i współpracujących z nim budowli i urządzeń hydrotechnicznych. W Pajtunach uruchomiono także tartak wykorzystujący do swej działalności również siłę wody. Na przestrzeni dziejów w Pajtunach funkcjonowały kolejne młyny, remontowane i odbudowywane ze zniszczeń, także wojennych w XVII w. Do 1772 r. młyn w Pajtunach należał do Kapituły Warmińskiej.
Istniejący do dziś młyn w Pajtunach powstał pod koniec XIX w. W latach 20. XX w. przeprowadzono modernizację młyna, w tym jego wyposażenia technicznego. Wówczas koła młyńskie zastąpiono bardziej wydajnymi turbinami wodnymi systemu Francisa. Wytworzoną dzięki nim energię za pomocą przekładni, wałów i pasów pędnych przenoszono do urządzeń na wyższych kondygnacjach. Dzięki turbinom funkcjonował także sąsiedni tartak (obecnie zachowane pozostałości).
Po zakończeniu drugiej wojny światowej młyn w Pajtunach upaństwowiono (1945 r.). W 1983 r. funkcjonujący zakład sprzedano osobie prywatnej. Wówczas w większości zdemontowano wyposażenie młyna. Pod koniec lat 80. XX w. uruchomiono w młynie małą elektrownię wodną wykorzystującą turbinę młyńską oraz przeprowadzono remont budowli hydrotechnicznych.
Urządzenia i budowle hydrotechniczne
Wśród budowli i urządzeń hydrotechnicznych, które towarzyszą młynowi, znajduje się grobla, przez którą przebiega droga z mostem prowadzącym do młyna. W piętrzącej wodę grobli znajduje się betonowy jaz z upustami, a towarzyszą im komora turbin i siłownia.
W młynie zachowane są pozostałości historycznego wyposażenia pochodzącego z lat 20. XX w., w tym m.in.: turbina systemu Francisa, relikty pędni pasowych oraz pionowego transportu kubełkowego, a także złożenie kół młyńskich. Część budynku młyna, zlokalizowana w pobliżu jazu i grobli, wykorzystywana jest jako mała elektrownia wodna.
Ciekawostki
W bezpośrednim sąsiedztwie budynku młyna znajduje się renesansowa figura Chrystusa Sędziego. Wykonana z piaskowca w XVII w. figura jest najstarszym tego typu zabytkiem w województwie warmińsko–mazurskim (data na cokole figury późniejsza - 1791 r.)
W ściany budynku młyna wmurowane są trzy historyczne koła młyńskie, w tym wyprodukowane w Elblągu.
Niedaleko Pajtun, w Patrykach, także na rzece Kośnej, znajduje się młyn z wyjątkowym w skali regionu kołem podsiębiernym pochodzącym z lat 80. XIX w.
Zobacz też
pajtunskimlyn.pl [08.02.2015]
R. Lesiński, Radio Olsztyn, "Młyny wodne w "Niedzieli odkrywców" [08.02.2015]
Bibliografia
K. Sobaczewski, Wykorzystanie rzeki Kośny do celów przemysłowych i technicznych, "Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski" 1999, nr 1.
A. Płoski, Historyczna infrastruktura wodna Warmii i Mazur, "Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski" 2014, nr 6.
