Łajsy (gmina Pieniężno)

Łajsy
Kościół w Łajsach. Źródło: www.pieniezno.pl [12.11.2013]
Rodzaj miejscowości	wieś sołecka
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	braniewski
Gmina	Pieniężno
Liczba ludności (2010)	227
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Łajsy
Położenie na mapie Polski Łajsy
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Łajsy (niem. Layss) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie braniewskim, w gminie Pieniężno. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa elbląskiego. W 2010 roku liczyła 227 mieszkańców. W skład sołectwa wchodzą wsie: Łajsy i Pajtuny. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Jan Wołoszyn.

Położenie

Wieś położona jest w północnej części województwa warmińsko–mazurskiego, w południowo–zachodniej części Wzniesień Górowskich, 2 km na północny wschód od Pieniężna; przebiega przez nią droga wojewódzka nr 510 na odcinku Pieniężno - Lelkowo.

Dzieje miejscowości

Wieś została założona na starym pruskim polu osadniczym zwanym Lays. W 1304 roku biskup Eberhard z Nysy wystawił dokument lokacyjny na obszar 65 łanów. Jego odbiorcą był Marcin von der Mark. Jednocześnie 4 łany przeznaczono na poczet przyszłej parafii. Kościół pw. św. Mikołaja został wybudowany w XIV stuleciu. Ówczesnym proboszczem był niejaki Gotfriedus. Wieś kilkakrotnie ucierpiała w okresie wojen polsko–krzyżackich. Po 1521 roku połowa ziemi leżała odłogiem. Zniszczeniu uległ również kościół, który odbudowano w XVI wieku. Konsekracji świątyni dokonał biskup Stanisław Hozjusz. W 1656 roku uprawą ziemi zajmowało się 2 sołtysów i 15 chłopów. W 1783 roku Łajsy składały się z 37 budynków. W 1818 roku wieś liczyła 210 mieszkańców. W 1939 roku Łajsy były zamieszkane przez 500 osób.

Przed wybuchem II wojny światowej większość mieszkańców utrzymywała się z rolnictwa i leśnictwa, 60 osób pracowało w przemyśle i rzemiośle, a 36 w handlu i komunikacji. Po zakończeniu II wojny światowej miejscowość uzyskała status wsi sołeckiej. W 1958 roku odbudowano kościół, który uległ częściowemu zniszczeniu w czasie działań wojennych w 1945 roku. W 1999 roku Łajsy były zamieszkane przez 256 osób. W miejscowości funkcjonuje świetlica wiejska.

Liczba mieszkańców i gospodarstw w poszczególnych latach:

• 1783 r. - 37 gospodarstw rolne

• 1820 r. - 270 osób, 34 gospodarstwa rolne

• 1857 r. - 401 osób

• 1905 r. - 478 osób

• 1933 r. - 576 osób

• 1939 r. - 500 osób, 125 gospodarstw domowych

Kultura

We wsi znajduje się Galeria Sztuki "Łajskówka" utworzona przez Stowarzyszenie Agroturystyczne Ziemi Pieniężnieńskiej.

Zabytki

• częściowo zachowany średniowieczny układ ruralistyczny
• kościół z XIV wieku, przebudowany w XVIII wieku, neogotycki
• cmentarz przykościelny
• pięć kapliczek przydrożnych

Ludzie związani z miejscowością

• Jan z Łajs (ok. 1310–1388) - pochodzący z miejscowości założyciel Olsztyna
• Stanisław Chorążyczewski – urodzony w Łajsach (1953) rzeźbiarz–amator

Ciekawostki

We wsi, której patronuje św. Jan Napomucen (patron dobrej spowiedzi, mostów, przepraw i życia rodzinnego), znajduje się skansen maszyn rolniczych "Uchronić od zapomnienia" usytuowany na wolnym powietrzu. Zgromadzono tu ponad 50 maszyn sprzed II wojny światowej. Niektóre z nich pochodzą z przedwojennej odlewni żeliwa A. Schirrmachera w Pieniężnie. Wystawione są również maszyny z lat 50. XX wieku polskiej produkcji. Skansen zdobią rzeźby i ule wykonane przez miejscowego artystę Stanisława Chorążyczewskiego.

Bibliografia

Braniewo. Z dziejów miasta i powiatu, red. Andrzej Wakar i in., Olsztyn 1973.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Wojewódzka Ewidencja Zabytków [12.11.2013]
Strona Urz edu Miasta i Gminy Pieniężno [12.11.2013]
Bank Danych Lokalnych GUS [12.11.2013]
Verwaltungsgeschichte [12.11.2013]