Kiwity

Kiwity
Kiwity. Kościół parafialny. Fot. Mieczysław Kalski.
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	lidzbarski
Gmina	Kiwity
Liczba ludności (2010)	429
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Kiwity
Położenie na mapie Polski Kiwity
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Kiwity (niem. Kiwitten) – wieś gminna położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie lidzbarskim, w gminie Kiwity, siedziba władz gminy. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Miejscowość w 2010 roku liczyła 429 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Czesław Jaksina.

Położenie

Miejscowość leży na Pojezierzu Olsztyńskim, w odległości 14 km na wschód od Lidzbarka Warmińskiego.

Dzieje miejscowości

Dokładna data założenia wsi nie jest znana. W roku 1308 ówczesny biskup warmiński Eberhard z Nysy zezwolił na budowę młyna w Kiwitach oraz otwarcie karczmy. Jednak już w 1311 roku osada została zniszczona przez Litwinów, którzy wymordowali mieszkańców. Te wydarzenia wiąże się z genezą powstania powiedzenia "Śmierć od Kiwte", które umieszczano na murach cmentarnych. Akt lokacyjny został wystawiony przez wspomnianego Eberharda z Nysy w roku 1319.

W okresie wojen polsko-krzyżackich Kiwity nie uniknęły kolejnej fali zniszczeń. W 1685 roku doszło do odnowienia lokacji przez biskupa Michała Radziejowskiego. W 1688 roku we wsi gospodarzyło aż 2 sołtysów, 12 chłopów oraz 1 zagrodnik. W 1818 roku Kiwity były zamieszkane przez 278 osób.

Pierwszy kościół został wzniesiony przed 1325 rokiem. W 1382 miejscowym duszpasterzem był niejaki ks. Herbardus. Natomiast w 1781 roku funkcję tę pełnił ks. Stanisław Drożyłowski, kapelan i dworzanin biskupa Ignacego Krasickiego. Świątynia była wielokrotnie przebudowywana, po raz ostatni miało to miejsce w roku 1862. Budowlę konsekrował biskup Filip Krementz.

W pierwszej połowie XIX wieku zbudowano miejscową plebanię i wzniesiono ogrodzenie cmentarne. W 1873 roku w Kiwitach została założona agencja pocztowa. Rok później powstał urząd stanu cywilnego. W 1885 roku w miejscowości został założony telegraf. W 1905 roku w Kiwitach uruchomiono mleczarnię. Po zakończeniu I wojny światowej w Kiwitach działała szkoła, poczta oraz telegraf. Funkcjonowała restauracja, stolarnia, kasa oszczędnościowa, mleczarnia produkująca cenione sery tylżyckie oraz masarnia. Istniały sklepy spożywcze i tekstylne. Swoje usługi oferowali m.in. rymarz, kowal, krawiec, szewc, stelmach.

W 1939 roku wieś liczyła 434 mieszkańców. Po zakończeniu II wojny światowej w miejscowości uruchomiono gimnazjum, pocztę oraz ośrodek zdrowia. Powstało również gminne centrum handlowo-usługowe ze szkołą. Pierwszym wójtem po 1945 roku został wybrany Warmiak ze wsi Skajboty, Otton Sarnowski. W 1998 roku Kiwity liczyły 438 mieszkańców.

W miejscowości działa ośrodek zdrowia oraz poczta. Funkcjonuje również Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej i jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.

Liczba mieszkańców i budynków mieszkalnych w następujących latach wynosiła:

• 1817 – 278 osób, 43 domy
• 1846 – 297 osób, 40 domów
• 1858 – 342 osoby, 47 domów
• 1905 – 439 osób, 67 domów
• 1925 – 505 osób, 72 domy
• 1938 – 434 osoby

Edukacja

• Zespół Szkół w Kiwitach: Szkoła Podstawowa w Kiwitach, Gimnazjum w Kiwitach, Szkoła Podstawowa w Kiwitach Filia w Żegotach

Gospodarka

Kiwity są bezpośrednio powiązane z przejściem granicznym w Bezledach. W okolicy zlokalizowane są licznie gospodarstwa rolne o powierzchni 50 ha. Główny problem to brak punktów skupu i dystrybucji płodów rolnych oraz deficyt zakładów przemysłowych i przetwórstwa rolniczego.

Kultura

• Gminny Ośrodek Kultury w Kiwitach
• Gminna Biblioteka Publiczna
• Stowarzyszenie Ludzi Aktywnych Plus
• zespół folklorystyczny Kiwitczanki założony przez miejscowe Koło Gospodyń Wiejskich

Sport

W miejscowości od 2004 roku działa Gminny Ludowy Uczniowski Klub Sportowy "Delta" Kiwity.

Zabytki

• kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, budowla gotycka z XIV-XV wieku, odnawiana w XVII-XVIII stuleciu; gruntowny remont przeszła w 1862 i 1972 roku. We wnętrzu ołtarz późnobarokowy sprzed 1726 roku, późnobarokowa ambona, chór muzyczny z ok. połowy XVIII stulecia, dwa rokokowe konfesjonały, płyta nagrobna biskupa warmińskiego Jana Wilde, epitafium Eustachego von Knobelsdorfa zmarłego w 1671 roku
• budynek plebanii z XIX wieku
• cmentarz przykościelny
• cztery zabytkowe kapliczki przydrożne

Bibliografia

Chłosta Jan, Słownik Warmii, Olsztyn 2002.
Chrzanowski Tadeusz, Przewodnik po zabytkowych kościołach Północnej Warmii, Olsztyn 1978.
Rzempołuch Andrzej, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Bank Danych Lokalnych GUS [10.03.2014]
ciekawemazury.pl [10.03.2014]
Dom Warmiński [05.03.2014]
Plan Odnowy Miejscowości Kiwity [05.03.2014]
polskaniezwykla.pl [05.03.2014]
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, ewidencja zabytków[05.03.2014]