Spychowo

Spychowo
Kościół w Spychowie. Fot. Mieczysław Kalski
Rodzaj miejscowości	wieś sołecka
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	szczycieński
Gmina	Świętajno
Liczba ludności (2010)	1 373
Strefa numeracyjna	(+48) 89
Kod pocztowy	12-140
Tablice rejestracyjne	NSZ
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Spychowo
Położenie na mapie Polski Spychowo
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej.
Fot. Mieczysław Kalski

Spychowo (niem. Puppen, 1945–1960 Pupy) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie szczycieńskim, w gminie Świętajno. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego. W 2010 roku wieś liczyła 1 373 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Ksymena Klusek.

Położenie

Wieś położona jest 10 km na wschód od Świętajna, na wschodnim skraju Puszczy Piskiej, nad Jeziorem Spychowskim i w pobliżu jeziora Kierwik, które łączy Struga Spychowska. Przez Spychowo przebiega droga krajowa nr 59. Znajduje się tu również stacja kolejowa na linii Olsztyn – Ełk.

Dzieje miejscowości

Nazwa wsi pochodzi od staropruskiego pupele – bób, groch, z kolei niemieckie ‘puppen’ oznacza ‘lalki’. Po II wojnie światowej nazwę niemiecką dość niefrasobliwie spolszczono na Pupy. Z inicjatywy mieszkańców w 1960 roku nazwę wsi zmieniono na Spychowo. Błędne jest zatem kojarzenie tej miejscowości z sienkiewiczowskim Spychowem, choć pomysł wyboru takiej nazwy wziął się właśnie z Krzyżaków – na co wpływ miała również obchodzona wówczas z wielką pompą 550. rocznica bitwy pod Grunwaldem.

W drugiej połowie XV wieku nad Jezioren Spychowskim znajdował się zamek myśliwski, który jeszcze pod koniec XVI wieku był ponoć jednym z najpiękniejszych tego rodzaju budowli w Prusach. Około 1684 roku znajdowała się tu siedziba administracji leśnej wschodniej części kapitanatu szczycieńskiego. Około 1645 roku założono tu kuźnicę hutniczą, lecz została zburzona już około 1660 roku; poza tym we wsi działały smolarnie, węglarnie i dziegciarnie. To właśnie wokół nich rozwinęła się osada.

Już przed 1740 rokiem była tu szkoła, a później również karczma. Pierwszy nadział gruntów datuje się na rok 1787, kiedy to trzem osadnikom zapisano ponad 3 łany w ramach osadnictwa szkatułowego. Pięć lat później było tu już 8 gospodarstw, a w połowie następnego stulecia wieś liczyła 29 gospodarstw i obejmowała 5,5 łana. Rozwój wsi przyspieszył pod koniec XIX wieku, gdy wybudowano (1884) linię kolejową Szczytno – Pisz – zaczęły powstawać liczne tartaki. W 1916 roku otworzono tu stację wyjściową kolejki wąskotorowej do Myszyńca i dalej do Ostrołęki. Stacja kolejowa linii Szczytno - Pisz nosiła nazwę Pupy Zwykłe, zaś kolei wąskotorowej – Pupy Wąskotorowe. W 1898 roku powołano w Pupach parafię ewangelicką, zaś w latach 1903–1905 zbudowano kościół. Obecnie jest to siedziba parafii rzymskokatolickiej. W latach 1950–1954 na miejscu starego tartaku wybudowano w Pupach Fabrykę Kalafonii i Terpentyny, wokół której powstało niewielkie osiedle mieszkaniowe. W aferę korupcyjną związaną z działalnością tego zakładu zamieszany był słynny leśniczy z Prania, Stanisław Popowski (1922–1983); wyroku uniknął dzięki wstawiennictwu wpływowego pisarza (i częstego gościa w Praniu) Jerzego Putramenta.

Wieś jest siedzibą sołectwa.

Liczba mieszkańców i gospodarstw rolnych w poszczególnych okresach:

• 1787 r. – 3 gospodarstwa

• 1792 r. – 8 gospodarstw

• 1818 r. – 82 osoby, 13 gospodarstw

• 1858 r. – 192 osoby, 29 gospodarstw

• 1939 r. – 1515 osób

Szkolnictwo

W miejscowości funkcjonuje zespół szkół.

Kultura

We wsi działa Stowarzyszenie „Przyjazne Spychowo”. Zorganizowano tutaj szereg imprez i wydarzeń kulturalnych, m.in.:

• Mazurski Przegląd Muzyki Biesiadnej i Weselnej
• Ogólnopolski Turniej Chórów o Miecz Juranda
• Gminny Przegląd Kolęd i Pastorałek
• Plenery Malarskie "Malujemy sercem"

Gospodarka

We wsi znajduje się siedziba nadleśnictwa.

Przyroda

W pobliżu miejscowości znajduje się Rezerwat Przyrody Pupy.

Zabytki

• kościół z początku XX wieku; surowa bryła, skromny wystrój wnętrza
• dawny budynek plebanii z początków XX wieku, z czerwonej cegły; obecnie ośrodek zdrowia
• budynek szkoły z 1931 roku, murowana z cegły, kamienne fundamenty
• dawny cmentarz ewangelicki za wsią
• częściowo zachowane budownictwo drewniane, m.in. chałupy nr 7, 9, 11, 22, 26 na ul. Juranda

Turystyka

• Szlak im. Melchiora Wańkowicza – przebieg trasy: Sorkwity – Jezioro Lampackie – Maradki – jezioro Piłakno – jezioro Borówko – Bieńki – Gant – Krawno – Babięta – jezioro Zyzdrój – Spychowo – jezioro Kierwik – jezioro Uplik – Zgon – Rezerwat Sosna Królewska
• spływ kajakowy szlakiem wodnym rzeki Krutyni na odcinku: Spychowo – Krutyń

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. 1–2, Olsztyn 2011.
Grabowski Sławomir, Z dziejów gminy Świętajno, Rocznik Mazurski, t. 10, 2006, ss. 38–43.
Kossert Andreas, Mazury. Zapomniane Południe dawnych Prus Wschodnich, przeł. Barbara Ostrowska, Warszawa 2004.
Liżewska Iwona, Knercer Wiktor, Przewodnik po historii i zabytkach ziemi szczycieńskiej, Olsztyn 1998.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Nowotka Marek, Dlaczego Spychowo? Krótka historia nazwy wsi na marginesie niepublikowanego artykułu Gustawa Leydinga „Wojna o Pupy”, Rocznik Mazurski, t. 15, 2011, ss. 159–171.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Ramm Jerzy, Fabryka Kalafonii i Terpentyny, [w:]Szczytno. Z dziejów miasta i powiatu, red. Jan Jałoszyński i in., Olsztyn 1962, ss. 353–357.
Szczytno. Z dziejów miasta i powiatu, red. Jan Jałoszyński i in., Olsztyn 1962.
Bank Danych Lokalnych GUS [29.08.2013]
Deutsche Verwaltungsgeschichte [29.08.2013]
Wojewódzka Ewidencja Zabytków [29.08.2013]