Jutrznia na Gody: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja zweryfikowana] |
m (Zastępowanie tekstu - "Kategoria: Etnografia" na "Kategoria:Kultura niematerialna") |
|||
| (Nie pokazano 17 wersji utworzonych przez jednego użytkownika) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{EWiM Obyczaje infobox | {{EWiM Obyczaje infobox | ||
|Nazwa = Jutrznia na Gody | |Nazwa = Jutrznia na Gody | ||
| − | |zdjecie = | + | |zdjecie = |
| − | |opis zdjecia = | + | |opis zdjecia = |
|dzien = 24 grudnia | |dzien = 24 grudnia | ||
|typ swieta = misterium religijne | |typ swieta = misterium religijne | ||
| Linia 8: | Linia 8: | ||
|znaczenie = | |znaczenie = | ||
|symbole = | |symbole = | ||
| − | |inne nazwy = | + | |inne nazwy = |
|commons = | |commons = | ||
|wikipodroze = | |wikipodroze = | ||
| Linia 14: | Linia 14: | ||
|www = | |www = | ||
}} | }} | ||
| − | '''Jutrznia na Gody''' | + | '''Jutrznia na Gody''' – widowisko misteryjne odprawiane w wigilię [[Boże Narodzenie|Bożego Narodzenia]]. Niemieccy regionaliści określali je mianem ''Morgenstern'' i postrzegali jako znak rozpoznawczy polskiego kręgu kulturowego w [[Prusy Wschodnie|Prusach Wschodnich]]. |
<br/><br/> | <br/><br/> | ||
==Etymologia== | ==Etymologia== | ||
| − | Jutrznia to pora przed wschodem słońca, natomiast Gody | + | Jutrznia to pora przed wschodem słońca, natomiast Gody to Boże Narodzenie. |
<br/> | <br/> | ||
== Zwyczaje na Warmii i Mazurach == | == Zwyczaje na Warmii i Mazurach == | ||
| − | + | Podczas jutrzni odtwarzano sceny związane z narodzinami Chrystusa. Początkowo uroczystości miały charakter misterium religijnego, ale w XVIII stuleciu nabrały charakteru teatru ludowego. Jutrznię organizowali wiejscy nauczyciele lub pastorzy. | |
| − | + | W okresie wzmożenia akcji germanizacyjnej pod koniec XIX wieku jutrznia praktycznie zanikła. Odtworzył ją w okresie międzywojennym [[lkwim: Karol Małłek|Karol Małłek]], wydając ''Jutrznię Mazurską na Gody dla domów, szkół i zborów ewangelickich''. Jutrznia Małłka zawiera wiele pieśni zaczerpniętych z [[Nowo Wydany Kancjonał Pruski|"Nowo Wydanego Kancjonału Pruskiego"]] [[Jerzy Wasiański|Jerzego Wasiańskiego]] (pierwsze wyd. 1741)<ref>Więcej na ten temat zob. np. Kruk Erwin, ''Kilka luźnych zapisków'', [w:] ''Pierwszy między Mazurami. Wspomnienia o Karolu Małłku'', wstęp i oprac. Jan Chłosta, Olsztyn 1998, s. 78.</ref>. | |
| − | Zaczynała się pieśnią ''Ślicznie świeci Jutrznia z rana'' | + | Na tradycyjną jutrznię składały się pieśni, oracje i dialogi, a jej bohaterami byli aniołowie, żaczkowie, sieroty, pasterze, pielgrzymi, pierwszy i drugi Betlejemczyk, Trzej Królowie, Herod, uczeni w Piśmie. Przygotowaniom poświęcano wiele tygodni. W uroczystościach brało udział nawet kilkadziesiąt osób, głównie dzieci. Uczestnicy byli ubrani w białe koszule z długimi rękawami, przyozdobione różnobarwnymi szarfami. Anioł i żaczek trzymali w prawej ręce świecę palącą się w specjalnym lichtarzyku. Przedstawienie odbywało się w kościele, szkole, a niekiedy w domu. |
| − | < | + | |
| + | Dzwony kościelne wzywały na jutrznię, która rozpoczynała się o świecie i mogła trwać nawet trzy godziny. Zaczynała się kancjonałową pieśnią ''Ślicznie świeci Jutrznia z rana'' i należała do najważniejszych wydarzeń w roku na obszarze [[Warmia|Warmii]] i [[Mazury|Mazur]]. Na Mazury przywędrowała na przełomie XV i XVI wieku z sprawą franciszkanów i stanowiła bezpośrednie nawiązanie do tradycji jasełek. Zwyczaj miał typowo polski charakter i był kultywowany na terenach zamieszkanych przez ludność polskiego pochodzenia. | ||
| + | |||
| + | O Jutrzni na Gody odprawianej na Mazurach pisał w 1870 roku wschodniopruski regionalista [[Max Toeppen|Max P. Toeppen]] następująco: | ||
| + | |||
| + | "[Chłopcy] Odziani w biały strój (najczęściej w ojcowską koszulę przepasaną kolorową wstęgą) i wysokie korony z kwiatów wykonanych z pozłacanego papieru, dziewczęta natomiast zakładają wianki. Pojawiają się w kościele niosąc świece lub ozdobione świeczkami choineczki i obchodzą dookoła ołtarz. Następnie część z nich siada przy ołtarzu, część na chórach i rozpoczynają antyfony, wygłaszają osobno lub chórem odpowiednią na tę uroczystość ewangelię albo pojedynczo recytują specjalnie na to święto przekazywane z pokolenia na pokolenie wierszyki (nazywa się to oracya). Na nauczycielu spoczywa obowiązek wyuczenia dzieci tych wierszy oraz ułożenia należycie akcji dramatycznej. W ceremonii tej, zwanej Jutrznią, żywo uczestniczy cała ludność polska, a również i wielu Niemców. Już od drugiej lub trzeciej nad ranem w domach widać poruszenie. Uroczystość rozpoczyna się około godziny czwartej"<ref> Cyt. za: Kruk Erwin, ''Jutrznia na Gody'', [w:] tegoż, ''Szkice z mazurskiego brulionu'', Olsztyn 2003, s. 257.</ref>. | ||
| + | |||
| + | [[lkwim: Erwin Kruk|Erwin Kruk]] podaje, że dawniej misterium przedstawiano niekiedy "z wielką naocznością", np. z chóru opuszczano na dół na linie chłopca przebranego za anioła i śpiewającego "Z nieba wysokiego, stamtąd przybywam tu", przy czym zdarzały się niebezpieczne wypadki<ref>Tamże, s. 258.</ref>. | ||
== Symbole == | == Symbole == | ||
| − | * | + | *pieśni |
| − | * | + | *oracje |
| − | * | + | *gwara mazurska |
| − | * | + | *przebierańcy |
| + | {{Przypisy}} | ||
| + | <references/> | ||
| + | ==Zobacz też== | ||
| + | Kajka Michał, ''Jutrznia na Mazurach'', [w:] tegoż, ''Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne'', oprac. filolog. i wstęp Zbigniew Chojnowski, Olsztyn 2008, s. 43.<br/> | ||
| + | Jutrznia według nauczyciela Karahla z Turowa z "Kalendarza Królewsko-Pruskiego Ewangelickiego" na rok 1912, podał Erwin Kruk, [http://diec.mazurska.luteranie.pl/pl/biuletyn/MTE_2005_09_30.htm "Kartki Mazurskie"] [23.09.2014]<br/> | ||
| + | |||
== Bibliografia == | == Bibliografia == | ||
''Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany'', red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.<br/> | ''Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany'', red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.<br/> | ||
Szyfer Anna, ''Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków'', Olsztyn 1968.<br/> | Szyfer Anna, ''Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków'', Olsztyn 1968.<br/> | ||
''Warmiacy i Mazurzy. Życie codzienne ludności wiejskiej w I połowie XIX wieku'', red. Bogumił Kuźniewski, Olsztynek 2002. | ''Warmiacy i Mazurzy. Życie codzienne ludności wiejskiej w I połowie XIX wieku'', red. Bogumił Kuźniewski, Olsztynek 2002. | ||
| − | <br/> | + | Kruk Erwin, ''Jutrznia na Gody'', [w:] tegoż, ''Szkice z mazurskiego brulionu'', Olsztyn 2003, s. 254–259.<br/> |
| + | Kajka Michał, ''Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne'', oprac. filolog. i wstęp Zbigniew Chojnowski, Olsztyn 2008, s. 43.<br/> | ||
| − | [[Kategoria: Kultura]][[Kategoria: | + | [[Kategoria: Kultura]][[Kategoria:Kultura niematerialna]][[Kategoria: Wierzenia i obyczaje]] |
Aktualna wersja na dzień 19:07, 17 mar 2015
| Jutrznia na Gody | |
| | |
| Dzień | 24 grudnia |
| Typ święta | misterium religijne |
Jutrznia na Gody – widowisko misteryjne odprawiane w wigilię Bożego Narodzenia. Niemieccy regionaliści określali je mianem Morgenstern i postrzegali jako znak rozpoznawczy polskiego kręgu kulturowego w Prusach Wschodnich.
Spis treści
Etymologia
Jutrznia to pora przed wschodem słońca, natomiast Gody to Boże Narodzenie.
Zwyczaje na Warmii i Mazurach
Podczas jutrzni odtwarzano sceny związane z narodzinami Chrystusa. Początkowo uroczystości miały charakter misterium religijnego, ale w XVIII stuleciu nabrały charakteru teatru ludowego. Jutrznię organizowali wiejscy nauczyciele lub pastorzy.
W okresie wzmożenia akcji germanizacyjnej pod koniec XIX wieku jutrznia praktycznie zanikła. Odtworzył ją w okresie międzywojennym Karol Małłek, wydając Jutrznię Mazurską na Gody dla domów, szkół i zborów ewangelickich. Jutrznia Małłka zawiera wiele pieśni zaczerpniętych z "Nowo Wydanego Kancjonału Pruskiego" Jerzego Wasiańskiego (pierwsze wyd. 1741)[1].
Na tradycyjną jutrznię składały się pieśni, oracje i dialogi, a jej bohaterami byli aniołowie, żaczkowie, sieroty, pasterze, pielgrzymi, pierwszy i drugi Betlejemczyk, Trzej Królowie, Herod, uczeni w Piśmie. Przygotowaniom poświęcano wiele tygodni. W uroczystościach brało udział nawet kilkadziesiąt osób, głównie dzieci. Uczestnicy byli ubrani w białe koszule z długimi rękawami, przyozdobione różnobarwnymi szarfami. Anioł i żaczek trzymali w prawej ręce świecę palącą się w specjalnym lichtarzyku. Przedstawienie odbywało się w kościele, szkole, a niekiedy w domu.
Dzwony kościelne wzywały na jutrznię, która rozpoczynała się o świecie i mogła trwać nawet trzy godziny. Zaczynała się kancjonałową pieśnią Ślicznie świeci Jutrznia z rana i należała do najważniejszych wydarzeń w roku na obszarze Warmii i Mazur. Na Mazury przywędrowała na przełomie XV i XVI wieku z sprawą franciszkanów i stanowiła bezpośrednie nawiązanie do tradycji jasełek. Zwyczaj miał typowo polski charakter i był kultywowany na terenach zamieszkanych przez ludność polskiego pochodzenia.
O Jutrzni na Gody odprawianej na Mazurach pisał w 1870 roku wschodniopruski regionalista Max P. Toeppen następująco:
"[Chłopcy] Odziani w biały strój (najczęściej w ojcowską koszulę przepasaną kolorową wstęgą) i wysokie korony z kwiatów wykonanych z pozłacanego papieru, dziewczęta natomiast zakładają wianki. Pojawiają się w kościele niosąc świece lub ozdobione świeczkami choineczki i obchodzą dookoła ołtarz. Następnie część z nich siada przy ołtarzu, część na chórach i rozpoczynają antyfony, wygłaszają osobno lub chórem odpowiednią na tę uroczystość ewangelię albo pojedynczo recytują specjalnie na to święto przekazywane z pokolenia na pokolenie wierszyki (nazywa się to oracya). Na nauczycielu spoczywa obowiązek wyuczenia dzieci tych wierszy oraz ułożenia należycie akcji dramatycznej. W ceremonii tej, zwanej Jutrznią, żywo uczestniczy cała ludność polska, a również i wielu Niemców. Już od drugiej lub trzeciej nad ranem w domach widać poruszenie. Uroczystość rozpoczyna się około godziny czwartej"[2].
Erwin Kruk podaje, że dawniej misterium przedstawiano niekiedy "z wielką naocznością", np. z chóru opuszczano na dół na linie chłopca przebranego za anioła i śpiewającego "Z nieba wysokiego, stamtąd przybywam tu", przy czym zdarzały się niebezpieczne wypadki[3].
Symbole
- pieśni
- oracje
- gwara mazurska
- przebierańcy
Przypisy
Zobacz też
Kajka Michał, Jutrznia na Mazurach, [w:] tegoż, Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne, oprac. filolog. i wstęp Zbigniew Chojnowski, Olsztyn 2008, s. 43.
Jutrznia według nauczyciela Karahla z Turowa z "Kalendarza Królewsko-Pruskiego Ewangelickiego" na rok 1912, podał Erwin Kruk, "Kartki Mazurskie" [23.09.2014]
Bibliografia
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Szyfer Anna, Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków, Olsztyn 1968.
Warmiacy i Mazurzy. Życie codzienne ludności wiejskiej w I połowie XIX wieku, red. Bogumił Kuźniewski, Olsztynek 2002.
Kruk Erwin, Jutrznia na Gody, [w:] tegoż, Szkice z mazurskiego brulionu, Olsztyn 2003, s. 254–259.
Kajka Michał, Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne, oprac. filolog. i wstęp Zbigniew Chojnowski, Olsztyn 2008, s. 43.
