Gromadkarze

Gromadkarze – zapoczątkowany wśród ludności mazurskiej w pierwszej połowie XIX wieku ruch o charakterze religijno-narodowym. Swoim zasięgiem obejmował ludność wyznania protestanckiego. Geneza nazwy wiąże się bezpośrednio ze specyfiką i charakterem spotkań. W ruchu uczestniczyła bowiem miejscowa ludność, tworząca wspólnotę (gromadę) wiary, języka i tradycji.

Geneza powstania ruchu gromadkarzy

Gromadkarze stanowili część ruchu religijnego nastawionego na konieczność przygotowania się na nadejście Królestwa Bożego. Ze względu na brak silnie scentralizowanej struktury kościoła protestanckiego wierni mieli możliwość podjęcia próby własnej interpretacji wiary, prowadzenia rozważań religijnych, a przede wszystkim uczestniczenia we wspólnej modlitwie. Znajomość Biblii była wśród wiernych wysoka, co bez wątpienia ułatwiało tworzenie wspólnot.

W Prusach Wschodnich gromadkarze pojawili się już pod koniec XVIII wieku na Litwie Pruskiej. Początkowo wspólnoty skupiały się głównie na odprawianiu nabożeństw domowych, którym przewodził lokalny kaznodzieja. W połowie XIX stulecia gromadkarze coraz liczniej zaczęli pojawiać się na Mazurach. Ostatecznie co czwarty Mazur związał się z ruchem. W 1897 roku jedynie w powiecie nidzickim odbyło się 347 spotkań gromadkarskich. Gromadkarze byli zwolennikami abstynencji, poświęcali również wiele uwagi osobom potrzebującym. Z drugiej strony nie interesowali się szczególnie wykształceniem dzieci i młodzieży, mimo że ceniono ich uczciwość, pracowitość i sumienne wywiązywanie się z obowiązków. Prowadzili intensywną akcję misyjną, a główny zasięg działalności obejmował Działdowo, Pasym, Nidzicę, Olsztynek, Ostródę oraz Szczytno.

Rozwój ruchu

Migracje zarobkowe, szczególnie intensywne w latach 30. i 40. XIX wieku, doprowadziły do rozprzestrzenia wpływów gromadkarskich na obszar Westfalii, najliczniej zamieszkany przez Mazurów wyjeżdżających do pracy. Ruch nabierał wskutek tego zabarwienia narodowego. Pozostający z dala od domu Mazurzy starali się bowiem zachować własną autonomię kulturową. Natomiast w przypadku Mazurów przejawiających przywiązanie do polskiego języka ruch gromadkarski umożliwiał podkreślenie roli identyfikacji narodowej.

Nastawieni propolsko gromadkarze często aktywnie uczestniczyli w różnych przejawach ruchu polskiego. I tak przykładowo Karol Glimski pochodzący z Rutek koło Szczytna prowadził polską biblioteczkę, był członkiem Komisji Szkolnej na Mazurach, walczył o utworzenie w swoim domu polskiej szkoły. Bogumił Leyk był natomiast członkiem Mazurskiej Partii Ludowej, Mazurskiego Związku Ludowego oraz kierownikiem sekcji gromadkarskiej Komitetu Mazurskiego w okresie plebiscytowym.

Stosunek duchownych ewangelickich do ruchu był raczej niechętny, dostrzegano w nim bowiem nie tylko separatyzm religijny, ale także postawę antypaństwową i zagrożenie rozwoju wpływów polskich wśród członków wspólnoty.Istotną rolę w propagowaniu gromadkarstwa odegrała literatura religijna, tłumaczona na język polski. Wśród najważniejszych pozycji należy wymienić m.in. Ewangelicką domową postyllę (Szczytno 1849), Czytania nabożne ku chwale Boga (Pisz 1852) czy Ewangelię Nikodema (Pisz 1854). W latach 1906-1908 wydawano w Działdowie gazetę gromadkarską Poseł Pokoju. Drugi tytuł Poselstwo Prawdy wychodził natomiast w Ełku.

Rozwój ruchu doprowadził do powstawania domów modlitw i Towarzystw Modlitw. Wielu członków ruchu gromadkarskiego na emigracji stawało się również członkami stowarzyszeń robotniczych, m.in. Towarzystwa Ewangelickich Polskich Robotników Staropruskich. Nastawieni propolsko gromadkarze mieli również kontakt z wydawanymi w Niemczech gazetami polskimi ("Przyjaciel Ewangeliczny", "Polski Przyjaciel Familii").

Dojście do władzy Adolfa Hitlera zahamowało dalszy rozwój ruchu. Po zakończeniu II wojny światowej gromadkarze byli jeszcze przez jakiś czasu obecni w rzeczywistości Polski Ludowej. Zwalczany konsekwentnie przez władzę ruch przestał istnieć. Jego tradycje udało się zachować jedynie w Zagłębiu Ruhry.

Zobacz też

• Migracje zarobkowe

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. II, Olsztyn 2011.
Chwalba Andrzej, Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000.
Gromadkarze, [w:] Encyklopedia PWN, t. IV, red. Tadeusz Gadacz, Bogusław Milerski, Warszawa 2002.
Gromadkarze [15.10.2014]
Jasiński Grzegorz, Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817-1914), Olsztyn 2003.
Jasiński Grzegorz, Pomiędzy sektą a Kościołem: ruch gromadkarze litewscy i mazurscy w XIX wieku (do 1885 roku), Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1999, nr 1, s. 17-42.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Otello Ryszard, Ruch gromadkarski w Prusach Wschodnich w latach 1848-1914, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1976, nr 3, s. 307-328.
Otello Ryszard, Działacze religijni ewangelickich Mazur w walce o język polski (1848-1945) [15.10.2014]
Sukertowa-Biedrawina Emilia, Karty z dziejów Mazur, Olsztyn 1961.
Wrzesiński Wojciech, Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920-1939, Olsztyn 1973.