Karczma

Karczma
Inne nazwy	gospoda, oberża, szynkownia

Karczma – miejsce spotkań, centrum życia towarzyskiego i kulturalnego wsi.

Geneza

Pierwsze karczmy powstawały w okresie kolonizacji ziem przez zakon krzyżacki. Często wymieniane są w dokumentach lokacyjnych, nierzadko obok kościoła.

W XVI-XVIII wieku budynek karczmy poza wielkością nie odróżniał się niczym od chłopskiej chałupy. Karczma znajdowała się najczęściej obok kościoła lub za wsią przy uczęszczanym trakcie. Taka lokalizacja sprawiała, że oberża (zwana wówczas austerią, karczmą zajezdną lub gościńcem) musiała być najczęściej zaopatrzona w wozownię oraz stajnię. Zamieniała się wówczas w tradycyjny zajazd.

Do końca XVIII wieku funkcjonowały karczmy drewniane o dachach krytych słomą. Dopiero pod koniec XVIII i na początku XIX stulecia zaczęto wznosić murowane budynki. Wnętrza charakteryzowały się prostotą. Na wyposażenie składały się tradycyjne, skromne drewniane sprzęty: ławy, stoliki i stoły. W budynkach posiadających pokoje gościnne znajdowały się szerokie ławy do spania. Zamożniejszym gościom oferowano umeblowane pokoje, tzw. alkierze, w których znajdowały się komory wyposażone w łóżka, pierzyny i poduchy, drewniane stoły i ławy. Do mycia się wystarczała gliniana misa lub koryto pod studnią. Wyszynk prowadzono na zasadzie dzierżawy. Karczmarz prowadził również gospodarstwo rolne, znajdując dodatkowe źródło utrzymania również w rzemiośle. Karczma pełniła również funkcję sklepu, miejska skupu i wymiany, gdzie można było nabyć gwoździe, śledzie, sól i zarazem zyskać kupców na płody rolne. Zawód karczmarza wykonywali głównie Niemcy i nieliczni Żydzi.

Na terenie Warmii i Mazur zabytkowe karczmy zachowały się m.in. w Małszewie i Lwowcu. W skansenie w Olsztynku znajduje się natomiast karczma przeniesiona ze Skandawy. Niewiele już zostało materialnych śladów owego "centrum światowości mazurskich wsi i miasteczek".

Zwyczaje na Warmii i Mazurach

Z pomyślnym funkcjonowaniem przybytku związane były również zabiegi magiczne. Na Mazurach wierzono m.in., że powróz, na którym powiesił się człowiek, miał zdolność przyciągania klientów. W podobny sposób miał działać wywar z mrówek, którym skrapiano wnętrze karczmy.

Zwyczajowo raz do roku, 24 czerwca w Dzień św. Jana karczmarz rozliczał się z dworem. Korzystał bowiem przede wszystkim z produktów pochodzących z dworskiego browaru lub gorzelni. Od pozostałych towarów był zobowiązany płacić ryczałt.

Karczma odgrywała rolę siedziby miejscowego sądu i wiejskiego samorządu. Odbywały się tutaj również zebrania i narady mieszkańców. Głównie jednak budynek był wykorzystywany do urządzania wesel oraz styp. Jeśli istniała taka możliwość w głównej sali montowano niewielką scenę, na której w niedzielę grała do tańca ludowa kapela.

Symbole

Najpopularniejszym towarem było piwo. Trunek wiódł prym do początku XIX wieku. W XVI stuleciu w karczmach pojawiła się także wódka, którą często doprawiano anyżem i innymi ziołami, aby zniwelować nieprzyjemnym smak i zapach. Wódkę zapijano najczęściej podgrzanym tanim piwem. Oprócz alkoholu w menu pojawiała się kiełbasa, wędzona słonina, czasami serwowano również drób. W okresie postnym oferowano głównie śledzie.

Bibliografia

Jankowska-Buttitta Małgorzata K., Niezapomniana kuchnia Warmii i Mazur, Zakroczym 2007.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Warmiacy i Mazurzy. Życie codzienne ludności wiejskiej w I połowie XIX wieku, red. Bogumił Kuźniewski, Olsztynek 2002.