Krzyżany

Krzyżany
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	giżycki
Gmina	Ryn
Liczba ludności (2010)	63
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Krzyżany
Położenie na mapie Polski Krzyżany
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Krzyżany (niem. Krzyshanen, od 1927 r. Steinwalde) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie giżyckim, w gminie Ryn. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa suwalskiego. Miejscowość w 2010 roku liczyła 63 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Wiktor Nazarewicz.

Położenie

Wieś położona jest w północno-wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na obszarze Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, 26 km na południowy zachód od Giżycka i 4 km na zachód od Rynu, na północ od drogi krajowej nr 59, w pobliżu granic z powiatami kętrzyńskim i mrągowskim. Około 1,5 km na północny zachód od wsi znajduje się bagno Dębniak, zaś 2 km na wschód – dawne Jezioro Czarne (obecnie łąka).

W pobliżu wsi, na terenie leśnictwa Krzyżany, znajduje się głaz narzutowy stanowiący pomnik przyrody.

Dzieje miejscowości

Wieś powstała w ramach kolonizacji wschodnich terenów Prus Książęcych. W 1547 roku starosta Jerzy von Diebes sprzedał cztery łany sołeckie niejakiemu Maciejowi Spianckowi, który w zamian zobowiązał się do założenia wsi czynszowej na 44 łanach na prawie magdeburskim. Osiedleńcy otrzymali 10 lat wolnizny, lecz po upływie pięciu lat musieli odrabiać szarwark oraz oddawać połowę dziesięciny pastorowi.

W 1564 roku były tu 32 gospodarstwa, a w 1632 roku – 26. Wieś poważnie ucierpiała podczas wielkiej epidemii dżumy na początku XVIII wieku; w 1719 roku wciąż puste były 24 łany. Nowych osiedleńców sprowadzono w latach 1748–1763. Wieś należała do parafii ewangelickiej w Rynie.

Krzyżany spłonęły w pożarze podczas działań wojennych w 1914 roku. W 1939 roku wieś obejmowała 704 ha.

Szkołę we wsi założono w 1741 roku. Po II wojnie światowej uruchomiono ją już 1 września 1946 roku staraniem Romana Gunickiego, który był w niej zarazem jedynym nauczycielem (dwóch nauczycieli uczyło tu jedynie w latach 1959–1963). Placówka została zlikwidowana w 1974 roku w związku z reorganizacją sieci szkolnej.

W 1970 roku Krzyżany liczyły 32 budynki mieszkalne. Znajdowały się tu: klub, punkt biblioteczny, boisko sportowe, zakład stolarski, kółko rolnicze i spółka wodnomelioracyjna. W latach 1954–1957 wieś była siedzibą gromady, a następnie do roku 1972 należała do gromady Ryn.

Liczba mieszkańców w następujących latach wynosiła:

• 1857 – 267 osób
• 1933 – 242 osoby
• 1939 – 187 osób
• 1970 – 154 osoby, 32 gospodarstwa

Zabytki przyrody nieożywionej

• głaz narzutowy: ciemnoróżowy granit grubokrystaliczny położony w sosnowym lesie, na zboczu wzgórza, na północ od szosy Krzyżany – Ryn; wymiary: 4,2 m długości, 2 m szerokości, 1,6 m wysokości

Zabytki

• cmentarz ewangelicki z połowy XIX wieku
• pomnik mieszkańców poległych w czasie I wojny światowej, a zarazem pomnik plebiscytowy; oderwana górna część

Bibliografia

Białuński Grzegorz, Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku – starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie, Olsztyn 1996.
Giżycko. Z dziejów miasta i okolic, red. Andrzej Wakar, Olsztyn 1983.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Gminna ewidencja zabytków, [w:] Miasto i gmina Ryn. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, bip.warmia.mazury.pl, Część A, Ryn 2009/2010 [05.03.2014]
Bank Danych Lokalnych GUS [05.03.2014]
verwaltungsgeschichte.de [05.03.2014]
rowery.olsztyn.pl [05.03.2014]