Kowale Oleckie

Kowale Oleckie
Kowale Oleckie z lotu ptaka. Źródło: Strona Gminy Kowale Oleckie [08.09.2014]
Rodzaj miejscowości	wieś gminna
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olecki
Gmina	Kowale Oleckie
Liczba ludności (2010)	2126
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Kowale Oleckie
Położenie na mapie Polski Kowale Oleckie
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Kowale Oleckie (niem. Kowalhen, od 1938 r. Reimannswalde) – wieś gminna położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie oleckim, w gminie Kowale Oleckie; siedziba władz gminy. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa suwalskiego. W latach 1999–2001 wieś wchodziła w skład powiatu olecko-gołdapskiego. Wieś w 2010 roku liczyła 2126 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Jan Zaborowski.

Położenie

Wieś położona jest w północno–wschodniej części województwa warmińsko–mazurskiego, na Mazurach Garbatych, na skraju Pojezierza Zachodniosuwalskiego, 15 km na północ od Olecka i 19 km na południe od Gołdapi; przebiega przez nią droga krajowa nr 65 oraz linia kolejowa Olecko – Gołdap (obecnie nieczynna).

Dzieje miejscowości

Wieś powstała w ramach kolonizacji północno–wschodnich terenów Prus Książęcych. W 1563 roku książę Albrecht Hohenzollern nadał Absalonowi Rymanowi 60 łanów boru na prawie lennym. Ryman z kolei sprzedał owo nadanie staroście straduńskiemu. W roku następnym starosta sprzedał połowę owej posiadłości oraz dodatkowych 30 łanów boru niejakim Ambrożemu, Rafałowi, Maciejowi, Szczęsnemu i Bratumiłowi Dworakom. Na tym obszarze powstała wieś szlachecka Chełchy oraz majątek Kowale Oleckie. W XVIII wieku majątek w Kowalach należał do polskiej rodziny szlacheckiej Tyszków. Pod koniec XIX wieku obejmował on 610 hektarów i zaliczany był do największych w powiecie oleckim.

Rozwój wsi znacznie przyspieszył po ukończeniu szosy Gołdap – Olecko i Kowale Oleckie – Mieruniszki w połowie XIX wieku, a następnie po wybudowaniu linii kolejowej Olecko – Gołdap w drugiej połowie stulecia. Kowale stały się szybko największą i najbardziej uprzemysłowioną wsią w powiecie; znajdowała się tu m.in. odlewnia żelaza i cegielnia, tartak, urząd pocztowy oraz – jak pisał Mieczysław Orłowicz – dwie porządne gospody.

Szkoła we dworze powstała w 1760 roku, a we wsi na przełomie XVIII i XIX wieku; później je połączono. W 1935 roku zatrudnionych w niej było trzech nauczycieli i jedna nauczycielka, a uczęszczało do niej w ośmiu klasach ogółem 198 uczniów. Po II wojnie światowej szkołę uruchomiono ponownie (w 1946 roku zorganizowano również przedszkole). Ponadto na początku lat 60. założono w Kowalach szkołę przysposobienia rolniczego.

Po zakończeniu wojny Kowale Oleckie były siedzibą gminy (początkowo gmina nosiła nazwę Mieruniszki), a w latach 1954–1972 gromady; następnie ponownie stała się wsią gminną.

W 1947 roku utworzono w Kowalach spółdzielnię handlową (w tym samym roku wieś została zelektryfikowana), a w pierwszej połowie następnej dekady spółdzielnię produkcyjną i dwie gorzelnie; reaktywowano cegielnię i odlewnię żelaza; funkcjonował ośrodek zdrowia, działała gospoda. W 1949 roku powstała biblioteka gminna, a w latach 70. wybudowano wiejski dom kultury. W 1958 roku powstało tu koło gospodyń wiejskich (Anna Anuszkiewicz), które zajmowało się m.in. organizacją różnego rodzaju konkursów, pokazów itp.

Obecnie w Kowalach Oleckich znajduje się m.in. bank, urząd pocztowy, ośrodek zdrowia, apteka, restauracja, bar, sezonowe schronisko młodzieżowe. Jest to doskonałe miejsce wypadowe dla wycieczek pieszych i narciarskich na Wzgórza Szeskie.

Liczba mieszkańców w poszczególnych latach:

• 1857 r. – 182 osoby

• 1933 r. – 1126 osób

• 1939 r. – 1233 osoby

• 1988 r. – 2209 osób

Kultura

• Gminne Centrum Kultury i Sportu – działają przy nim: zespół folklorystyczny Prząśniczki, zespół śpiewaczy „Jarka”, zespoły taneczne: „Funky” i Alien Style Two, zespoły rockowe: Sodos, The Silence, grupy teatralne: Apsik, „Młode Wiedźmy”, „Dalej”, Osiem do dziesięciu, szkółka gitarowa G-3, a w latach 1993–2000 również Kapela „Leśne Echo”. Od 1954 r. w Centrum Kultury działa Kino „Pionier”. W 1992 r. zorganizowano tu imprezę wojewódzką pod nazwą Panorama Kultury Gminy w Kowalach Oleckich, od 2004 r. organizowany jest Zjazd Bardów, a w 2011 r. zorganizowano The Rock Show Festiwal
• Gminna Biblioteka Publiczna w Kowalach Oleckich
• Wiejskie Centrum Integracji
• Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Lokalnych „Kraina Szeskich Wzgórz” – organizuje m.in. Kowaliadę, imprezę kulturalno–rekreacyjną.
• Stowarzyszenie „Archiwiści Północy”
• Stowarzyszenie „Pomocna Dłoń”

Szkolnictwo

• szkoła podstawowa
• gimnazjum

Religia

• Parafia pw. św. Jana Chrzciciela

Gospodarka

• odlewnia żelaza i cegielnia

Przyroda

W pobliżu miejscowości znajdują się rezerwaty przyrody: Wyspa Lipowa na Jeziorze Szwałk Wielki, Cisowy Jar i Lipowy Jar.

Zabytki

• liczne przykłady budownictwa murowanego z początku XX wieku (ul. Kościuszki)
• budynek szkoły z początku XX wieku, murowany, ul. Kościuszki 88
• poczta
• cegielnia z początku XX wieku
• zespół odlewni żeliwa z przełomu XIX i XX wieku: dwa budynki przemysłowe
• zespół dworca kolejowego z około 1879 roku: dworzec, dom mieszkalny i dwa budynki gospodarcze
• cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej
• cmentarz ewangelicki z XIX wieku
• cmentarz ewangelicki z XIX wieku
• park dworski z XIX wieku
• cmentarz parafialny

Turystyka

• szlak rowerowy "czerwony" – przebieg trasy: Kowale Oleckie – Sokółki – Cichy – Szwałk Mały – jeziora Łaźno i Litygajny – Czerwony Dwór – Piłwąg – Jabłonowo – Stacze – Guzy – Kowale Oleckie

Ludzie związani z miejscowością

• Joanna Sinderewicz (ur. 1966) – twórca ludowy, malarka, hafciarka i koronkarka, radna gminy Kowale Oleckie
• Adam Andryszczyk (ur. 1964) – poeta, prozaik, felietonista, dramaturg, muzyk, kompozytor, animator kultury, był dyrektorem Gminnego Centrum Kultury i Sportu, gdzie m.in. organizował „Zajazdy Bardów”, jest prezesem Stowarzyszenia „Archiwiści Północy”
• Bogdan Domoradzki (ur. 1974) – malarz amator, poeta
• Irena Tarasiewicz (ur. 1957) – malarka amatorka, pisankarka
• Robert Guziewski (1938–1999) – rzeźbiarz ludowy

Bibliografia

Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, red. Andrzej Wakar i in., Olsztyn 1974.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, Na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Wojewódzka Ewidencja Zabytków [12.11.2013]
Strona Urzędu Gminy Kowale Oleckie [12.11.2013]
Bank Danych Lokalnych GUS [12.11.2013]
Vervaltugsgeschichte [12.11.2013]
Strona Gminy Kowale Oleckie [08.09.2014]