Ruch trzeźwości

Ruch trzeźwości - inicjatywa, która była odpowiedzią na wzrastający z każdym rokiem problem alkoholizmu wśród ludności Warmii i Mazur w XIX wieku.

Geneza powstania ruchu trzeźwości na Warmii i Mazurach

W XIX stuleciu, szczególnie na Mazurach, alkoholizm urósł do rangi swoistej plagi. Problem w głównym stopniu dotyczył ludności wiejskiej. Kościół ewangelicki podejmował próby dotarcia do genezy rosnącego wciąż w siłę zjawiska. W przypadku Mazurów skłonność do gorzałki miała się wiązać z ich słowiańskim pochodzeniem, które utożsamiano w tym momencie z lekkomyślnością i naturalną wręcz skłonnością do życia nieuporządkowanego. Próbowano również regularną degustację alkoholu powiązać z trudnym klimatem, ciężkostrawną codzienną dietą. Łączono również sięganie po trunki alkoholowe z ciężką pracą na roli. Według ówczesnych badaczy i obserwatorów problemu alkohol przynosił ulgę i odprężenie po znacznym, wielogodzinnym wysiłku fizycznym. W okresie przednówka pomagał natomiast oszukiwać głód. Upojony trunkiem człowiek zapadał szybko w głęboki sen, który pozwalał na chwilę zapomnieć o przysłowiowym burczeniu w brzuchu. Wśród samych Mazurów panowało przeświadczenie, że alkohol dodaje mocy.

Na Warmii tradycje ruchu trzeźwości sięgały połowy XIX wieku. W 1837 roku ówczesny prezes prowincji pruskiej Teodor von Schön rozesłał do urzędników pisma, w których zwracał uwagę na możliwość rozwoju praktyki pędzenia wódki z ziemniaków. W tym czasie właściciele gospód i wyszynków założyli Towarzystwo Wstrzemięźliwości na Warmii. Organizacja była oczywiście próbą sparaliżowania działalności ruchu trzeźwości i powstrzymania spadku konsumpcji napojów alkoholowych. Rzeczywisty problem stanowił brak poparcia dla ruchu ze strony ludności wiejskiej oraz władz, które czerpały znaczne dochody z gorzelnictwa.

Powstanie Towarzystwa Wstrzemięźliwości w Olsztynie

20 września 1846 roku ówczesny wikary kościoła pw. św. Jakuba w Olsztynie ks. Walenty Tolsdorf założył Towarzystwo Wstrzemięźliwości. Na pierwszym spotkaniu zjawiło się zaledwie 28 osób. Właściciele gorzelni nie zapałali sympatią w stosunku do inicjatywy olsztyńskiego duchownego. Ksiądz Tolsdorf nie zniechęcił się jednak początkowymi trudnościami. W drukarni Karla Haricha wydrukował tekst pieśni pt. Pieśń dla członków bractwa wstrzemięźliwości olsztyńskiego powiatu, składającej się z 41 zwrotek, która miała spopularyzować idee ruchu trzeźwości.

W 1852 roku ówczesny biskup warmiński Józef Ambroży Geritz uzyskał zgodę papieża na rozszerzenie dekretu dotyczącego tego typu działalności na diecezję warmińską. Organizacja przyjęła wówczas swoją oficjalną nazwę Towarzystwo Wstrzemięźliwości od Palonych Napojów w Diecezji Warmińskiej. Statut Towarzystwa zobowiązywał wstępującego nie tylko do abstynencji, ale również propagowania trzeźwości w najbliższym otoczeniu. Każdy członek Towarzystwa składał co roku przyrzeczenie przestrzegania obowiązków nałożonych przez statut. Działalność organizacji ks. Tolsdorfa przyczyniła się do znacznego spadku skali pijaństwa na Warmii, która sytuacja kontrastowała z sytuacją utrzymującą się na Mazurach.

Liczba członków Towarzystwa Wstrzemięźliwości systematycznie wzrastała. W 1859 roku 84 procent ogółu dorosłej ludność Warmii miało należeć do bractwa. Objawienia, które miały miejsce w Gietrzwałdzie w znacznym stopniu przyczyniły się do upowszechnienia abstynencji wśród katolickiej ludności Warmii. Natomiast pod koniec XIX stulecia spore zasługi położyły misje jezuitów. Widocznym efektem działalności Towarzystwa był diametralny spadek liczby gorzelni i karczem. W latach 1858-1861 liczba browarów i gorzelni działających w powiecie olsztyńskim spadła ze 158 do zaledwie 11. W 1861 roku zamknięto dwie kolejne gorzelnie.

Na początku XX wieku w działalność ruchu trzeźwości włączył się także Warmiński Oddział Diecezjalny Katolickiego Krzyża. W 1931 roku Oddziałowi podlegało 13 kół, do których należało 1168 członków. Koła terenowe znajdowały się w Olsztynie, Biskupcu, Braniewie, Fromborku, Dobrym Mieście, Lidzbarku Warmińskim, Rogożu,Pieniężnie, Ornecie, Barczewie, Elblągu i Królewcu.

Po zakończeniu II wojny światowej zwalczaniem alkoholizmu zajmowali się wicedziekani wszystkich dekanatów na Warmii. Dzięki inicjatywie ks. Stefana Tarasiuka rozpoczęto zakładanie w parafiach Złotych Ksiąg Wstrzemięźliwości, do których wpisywały się osoby ślubujące abstynencję. Aktywność na tym polu podejmował również Ruch Trzeźwości im. Św. Maksymiliana Kolbego.

Zobacz też

• Bractwa warmińskie
• Józef Mania
• Andrzej Thiel

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. II, Olsztyn 2011.
Chłosta Jan, Ruch trzeźwości na Warmii w XIX wieku, O Ład Moralny, 1989, nr 4, s. 55–60.
Chłosta Jan, Słownik Warmii, Olsztyn 2002.
Jasiński Janusz, Ruch trzeźwości w południowej Warmii w połowie XIX wieku, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1977, nr 3–4, s. 357–365.
Jasiński Janusz, Między Prusami a Polską. Rozprawy z dziejów Warmii i Mazur w XVIII–XX wieku, Olsztyn 2003.
Jasiński Grzegorz, Mazurzy w drugiej połowie XIX wieku, Olsztyn 1994.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.