Powiat braniewski

Powiat Braniewo
Herb powiatu Flaga powiatu
Położenie na mapie województwa
Województwo	warmińsko-mazurskie
Siedziba władz powiatu	Braniewo
Starosta	Krzysztof Kowalski
Powierzchnia	1204,54 km²
Ludność (2005)  • liczba  • gęstość	44 067 36,58 osób/km²
Urbanizacja	53,37%
Tablica rejestracyjna	NBR
gminy miejskie 1 miejsko-wiejskie 2 wiejskie 4
Adres starostwa powiatowego	pl. Piłsudskiego 2 14-500 Braniewo Braniewo
Strona internetowa powiatu

Powiat Braniewo – powiat znajdujący się w północnej-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego. Siedzibą powiatu jest Braniewo. Powiat graniczy z powiatami bartoszyckim, lidzbarskim i elbląskim, a od północy z obwodem kaliningradzkim, naturalną granicą jest Zalew Wiślany Na terenie tej jednostki administracyjnej znajdują się cztery przejścia graniczne:

• dwa drogowe, w:
  • Grzechotkach,
  • Gronowie,
• jedno kolejowe, w:
  • Braniewie
• jedno morskie, we:
  • Fromborku.

Powierzchnia powiatu

Powiat Braniewo zajmuje powierzchnię 120 454 ha czyli 1204,5 km². W tym:

• Lasy: 22% (26 499 ha);
• Użytki rolne: 59% (71 067 ha);
• Pozostałe grunty: 19% (22 886 ha);

Powiat stanowi 4% powierzchni województwa.

Demografia

W powiecie Braniewo zamieszkuje, zgodnie z danymi 30 czerwca 2005 r., 44067 osób.

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
	osób	%	osób	%	osób	%
liczba	44 067	100	22192	50,36	21875	49,64

Miasta i gminy na terenie starostwa

W skład powiatu wchodzi 7 gmin:

• gminy miejskie: Braniewo
• gminy miejsko - wiejskie: Frombork, Pieniężno
• gminy wiejskie: Braniewo, Lelkowo, Płoskinia, Wilczęta
  

miasta: Braniewo, Frombork, Pieniężno

Władze powiatu

Starostą powiatu jest obecnie Krzysztof Kowalski.

W skład rady powiatu wchodzą:

• Sadowski Marek, Przewodniczący Rady Powiatu
• Doda Ryszard, Wiceprzewodniczący Rady Powiatu
• Kłębucki Leszek, Wiceprzewodniczący Rady Powiatu
• Charzyński Jerzy
• Dziąg Leszek
• Hołowaty Jan
• Janowiak Tadeusz
• Karpiński Andrzej
• Kowalski Krzysztof
• Lisowski Paweł
• Pochodaj Bogdan
• Przyborowski Wincenty
• Sokół Winicjusz
• Turczyn Bożena
• Wiernasz Zbigniew
• Wojtas Małgorzata
• Żydak Zdzisław
  

Historia jako jednostki administracyjnej

Obszar obejmujący obecny powiat Braniewo ma bardzo bogatą historię, tym bardziej że od około 1250 roku do 1340 roku Braniewo było siedzibą biskupów warmińskich, a do 1278 roku stolicą diecezji. Braniewo jest najstarszym miastem warmińskim, powstało ok. 1240 r. na miejscu dawnego staropruskiego grodu Brusebergue (wykształciło się wokół zamku krzyżackiego).

Dzieje naszych ziem były nierozłącznie związane z Pasłęką i Zalewem Wiślanym.

Powiat braniewski jest częścią historycznej krainy Warmii a miasto Braniewo było siedzibą Biskupów Warmińskich i pierwszą stolicą Warmii.

Historię tych ziem tworzyli pogańscy Prusowie, Słowianie, Zakon Krzyżacki, Polacy i Niemcy. Na przestrzeni dziejów Braniewo i okolice stanowiły część Prus, państwa Zakonu Krzyżackiego, I Rzeczypospolitej, Niemieckich Prus Wschodnich.

Po wojnie Braniewo i okolice znalazły się w granicach Polski. Tereny te zasiedlone zostały przez mieszkańców centralnej Polski, kresów wschodnich (szczególnie z Wileńszczyzny) oraz po wojnie przez ludność pochodzenia ukraińskiego i Łemków (po akcji "Wisła").

Należy oddać cześć wszystkim dawnym i współczesnym mieszkańcom Braniewa i okolic - obywatelom wielu narodów, którzy zamieszkiwali te tereny i tworzyli ich wspaniałą historię.

Ostatnie półwiecze

Utworzony 1 stycznia 1999 roku powiat braniewski wszedł w skład województwa Warmińsko-Mazurskiego.

Powiat obejmuje 7 gmin: Miasto Braniewo, Miasto i Gmina Frombork, Miasto i Gmina Pieniężno, Gmina Braniewo, Gmina Lelkowo, Gmina Płoskinia i Gmina Wilczęta.

Siedzibą Starostwa Powiatowego jest miasto Braniewo.

Przywrócenie Braniewu dawnej rangi administracyjnej, stworzy szansę na pełniejszy rozwój społeczno-gospodarczy i kulturalny regionu. Powiat braniewski, w nowych granicach, zintegruje w naturalny sposób mieszkańców powiatu, a także innych gmin związanych historycznie i ekonomicznie z Braniewem. Powiat braniewski posiada dogodne warunki dla rozwoju przemysłu spożywczo-przetwórczego. Znajdujące się na terenie powiatu: szlaki turystyczne, międzynarodowe szlaki komunikacyjne, pomniki przyrody i zabytki stwarzają korzystne warunki dla rozkwitu turystyki i kontaktów międzynarodowych.

Latem 1945 roku organa aministracji państwowej objęły obszar powiatu braniewskiego, który liczył 162 miejscowości, w tym cztery miasta - zamieszkiwało go ok. 8,5 tys. osób. Podzielono go na 12 gmin liczących 120 gromad.

Na skutek zniszczeń wojennych i związanych z tym wyludnieniem w październiku 1945 roku dwa miasta, Frombork i Pieniężno, utraciły prawa miejskie.

Regulacja granicy państwowej spowodowała przyłączenie do terenu powiatu części przedwojennego powiatu świętomiejskiego tzn. obecnego Mamonowa, łącznie z gminami Żelazna Góra, Rogity i fragmentu Woli Lipowskiej. Po tej operacji powiat rozciągał się na przestrzeni 1260 km kwadratowych i liczył dwie gminy miejskie (Braniewo i Orneta) oraz dziewięć gmin wiejskich.

Przebieg lądowej granicy państwowej przechodzącej przez ówczesny powiat świętomiejski ustalono oficjalnie w Moskwie, 16 sierpnia 1946 roku, gdy podpisano umowę między rządami RP i ZSRR. Granica morska na Zalewie Wiślanym otrzymała dzisiejszy przebieg dopiero 5 marca 1957 roku - regulowała ją umowa międzypaństwowa, a przebiegała ona 4 km na południe od Mamonowa, 7 km na północ od Braniewa, a na Mierzei - 3 km na północny-wschód od miejscowości Nowa Karczma (Piaski).

Reformy i podziały

W roku 1948 na obszarze powiatu były w dalszym ciągu dwa miasta, a dziewięć gmin wiejskich podzielonych było na 98 gromad.

Taka sytuacja utrzymała się do roku 1954, w którym miała miejsce reforma dotycząca podziału administracyjnego państwa. Zostały wówczas zniesione gminy wiejskie i utworzono gromady - jednostki 3 do 4 razy większe od dotychczasowych. Tym samym dziewięć gmin wiejskich zastąpiono 21 gromadami. Jednocześnie zlikwidowano urząd sołtysa.

Przy okazji zmieniono granice miasta Braniewo. Oddzielono z niego Bobrowiec i Glinkę oraz kompleks lasów w południowej części miasta. Przyłączono je do nowej gromady Szyleny, a wsie Józefowo, Rudłowo, Osadę, Działy i Prętki zaliczono do nowo powstałej gromady Braniewo.

Owa reforma dzieliła powiat na gromady: Głębock, Bieńkowo, Orneta, Pluty, Henrykowo, Bażyny, Błudowo, Chruściel, Frombork, Lechowo, Lelkowo, Mingajny, Braniewo, Pakosze, Pieniężno, Płoskinia, Rogity, Szyleny, Wola Lipowska i Żelazna Góra.

Nowy podział nie utrzymał się długo. 1 stycznia 1958 roku Frombork otrzymał prawa osiedla. W międzyczasie gromadę Pluty przyłączono do powiatu iławeckiego, zaś braniewski pozyskał wsie Kwiatkowo i Wojciechowo. Na początku 1958 roku zlikwidowano gromadę Rogity, przyłączając ją do gromady Braniewo. Równocześnie gromada Lelkowo zyskała teren gromady Głębock, oprócz PGR Mątyty, które włączono do powiatu iławeckiego. Urząd sołtysa przywrócono w roku 1958.

W roku 1959 nastąpiły dalsze zmiany terytorialne wewnątrz powiatu: - Bornity włączono do gromady Pieniężno, a wsie Ostry Kamień, Chwalęcin, Osetnik, Lejławki Wielkie oraz osady Giedawy i Augustyny przyłączono do gromady Bażyny; - gromadę Henrykowo rodzielono między Pieniężno i Ornetę; wsie Cieszęty, Glebisko oraz PGR Cieszęty dołączono do gromady Pieniężno, zaś wsie Henrykowo, Kumajny, PGR i leśniczówkę Kumajny do gromady Orneta; - gromadę Mingajny przyłączono do gromady Lechowo; - rozdzielono także gromadę Pakosze: wsie Pakosze, Wyrębiska, Kierpajny Małe, osadę Brzostki i PGR Pakosze przyłączono do gromady Pieniężno, zaś wsie Długobór, Podlechy, Strubno, Łozy oraz osady Wysoka Braniewska, Wysoka Braniewska i Podlechy włączono w obszar gromady Płoskinia; - cały teren gromady Szyleny przyłączono do gromady Braniewo.

Prawa miejskie.

Frombork odzyskał w roku 1959, a Pieniężno, w dawnych jego granicach, wydzielono i nadano mu prawa osiedla.

W latach 60-tych nastąpiły kolejne regulacje terytorialne. W roku 1961 zgodnie z wolą ludności z gromady Lechowo wyłączono wsie Kaszuny i Miejską Wolę, osadę Grabnik oraz leśniczówkę Krasny Dwór i przyłączono je do gromady Runowo w powiecie lidzbarskim.

Zlikwidowano także gromadę Błudowo, a jej obszar włączono do gromady Chruściel.

W roku 1965 z gromady Braniewo wyłączono obszar wsi Rogity, PGR Józefowo, PGR Elżbiecina i kolonię Braniewo przyłączając je do miasta Braniewa.

Rok 1967 przyniósł zmiany terytorialne gromad: Bieńkowo, Braniewo, Lelkowo, Orneta, Pieniężno, Płoskinia, Wola Lipowska i Żelazna Góra - dokonano korekt ich granic.

W następnym roku zlikwidowano kolejne gromady: - Bieńkowo - jej teren przyłączono do gromady Lelkowo; - Wola Lipowska - z której wsie Białczyn, Gajle, Kiersiny, Piotrowiec i Posady włączono do gromady Pieniężno; wsie Kiersy, Mikołajewo, Wolę Lipowską, Zakrzewiec, Gronówko, Lipowinę, Strubiny i Goleszewo dołączono do gromady Braniewo.

Kolejne zmiany terytorialne polegały na przyłączeniu terytoriów powiatu Pasłeckiego. 1 stycznia 1969 roku z gromady Wilczęta wsie Dębiny i Bardyny włączono do gromad Bażyny i Płoskinia. Do Bażyn przyłączono także część gromady Dobry obejmujące teren między Łępnem, Olkowem a Niekwitajnami oraz prawie 6 hektarów PGR Podągi.

Tym samym granica między powiatem braniewskim a pasłęckim przebiegała na rzece Pasłęce. Po tych zmianach w granicach powiatu braniewskiego znajdowały się: - trzy miasta: Braniewo, Orneta i Frombork; - osiedle Pieniężno oraz 10 gromad: Bażyny, Braniewo, Chruściel, Frombork, Lechowo, Lelkowo, Orneta, Pieniężno, Płoskinia oraz Żelazna Góra, które podzielone były na 82 sołectwa.

Najmniej sołectw liczyły gromady Frombork i Orneta (po pięć) najwięcej zaś gromada Lelkowo - szesnaście.

Dalsze zmiany administracyjne miały miejsce na początku lat 70-tych.

1 stycznia 1972 roku zlikwidowano gromadę Bażyny, przyłączając ją do gromady Orneta.

Zmieniono również granice powiatu: pięć sołectw gromady Pluty (Jeziorko, Kowale ze wsiami Glądy, Lubianka, Łoźnik, Pluty z wsią Pełty oraz Wopy ze wsią Pawły) z powiatu bartoszyckiego przyłączono do gromady Pieniężno. W roku 1973 z powiatu braniewskiego wyłączono obszary sołectw: Błudowo, Karszewo, Kurowo Braniewskie, Stare Monasterzysko i Włóczyska przyłączając je do powiatu pasłęckiego.

Pierwsza lokacja na prawie lubeckim miała miejsce w 1254 r., poniżej grodu, który powstał po 1240 r. W 1261 r. gród uległ całkowitemu zniszczeniu w wyniku II powstania pruskiego. W 1274 r. miasto Braunsberg (po polsku nazywane Brunsbergą[7]) zostało wzniesione ponownie na nowym miejscu i 1 kwietnia 1284 otrzymało z rąk biskupa Henryka Fleminga nową lokację na prawie lubeckim. Murowany zamek wzniesiono po 1273 r. Został on rozbudowany pod koniec XIII i w XIV w. Zamek ten został rozebrany w latach 1873-1874 oraz 1928-1930. W tym okresie był to ośrodek handlowy. Braniewo już od XIV w. było członkiem Hanzy oraz jedynym warmińskim portem morskim. Było też pierwszą siedzibą biskupów warmińskich i kapituły warmińskiej (stolicą) Warmii (w 1370 r. przeniesiono do Ornety, a później do Lidzbarka).

Ze względu na szybki rozwój miasta, a być może w celu osłabienia rosnącego znaczenie mieszczan, w roku 1342 obok starej Brunsbergi biskup Herman z Pragi założył konkurencyjne Nowe Miasto. Położone było na przeciwnym brzegu Pasłęki). Nowe Miasto nie osiągnęło większego znaczenia, a w roku 1772 zostało połączone administracyjnie ze starym miastem.

W latach 1466-1772 oba miasta znajdowały się w granicach Księstwa Warmińskiego, będącego częścią Prus Królewskich Przed rozbiorami miało tu swą siedzibę słynne jezuickie Colegium Hosianum założone przez biskupa Stanisława Hozjusza w 1565, którego zadaniem miało być niesienie misji rekatolicyzacji w Skandynawii. W tym czasie Braniewo stało się ośrodkiem szkolnictwa i kultury. Pierwsze na ziemiach polskich kolegium jezuickie powstało w 1565 r., a następnie seminarium diecezjalne (1567). W 1578 r. jezuici uruchomili seminarium papieskie. W 1589 powstała prywatna oficyna drukarska, która w 1697 wykupiona została przez jezuitów. Wielokrotnie (aż do 1738) podejmowano starania o utworzenie uniwersytetu (bezowocnie). Spadkobiercą tradycji Hosianum było Liceum Hosianum, działające w Braniewie w latach 1818-1944. W 1780 r. Collegium Hosianum po kasacie jezuitów, przekształcone przez władze pruskie w Gymnasium Academikum, a od 1818 r. w Liceum Hosianum, przemianowane w 1912 r. na Akademię Państwową.

Od XV w. w Braniewie rozwijało się złotnictwo. Do najlepszych artystów warmińskiego baroku należał rzeźbiarz Jan Frey (zm. ok. 1784) oraz malarz Jan Lossau (1712-po 1788). W czasach wojen szwedzkich miasto wielokrotnie niszczone i grabione z kosztowności, podupadło. W 1772 r. anektowane przez Prusy, zostało stolicą powiatu w prowincji Prusy Wschodnie (rejencja królewiecka) oraz siedzibą garnizonu. Burzliwie się rozwijało (szkolnictwo, stocznia, drobny przemysł i rzemiosło). Brunsberga i okolice pozostały katolicką wyspą w morzu pruskiego protestantyzmu.

Do końca XVIII w. znajdował się tu port handlowy. W 1852 r. to tutaj otwarto pierwszą w Prusach linię kolejową na odcinku Braniewo-Kwidzyn. W 1854 r. zbudowano w Braniewie synagogę, która istniała do 1938 r. W 1887 r. powstała Szkoła Rolnicza, pierwsza w Prusach Wschodnich.

W 1945 r. Braniewo było zniszczone (w 85%) i splądrowane przez Armię Radziecką. Po II wojnie światowej nazwę miasta zmieniono na słowiańską – Braniewo. Po wojnie nie odbudowano starego miasta. Nie odbudowano (chociaż było to możliwe) ratusza ani słynnego Kamiennego Domu. Braniewo było też najbardziej zniszczonym miastem na Warmii i województwie, w którym się obecnie znajduje, a także jednym z najbardziej zniszczonych miast Polski po 1945 roku. W latach 1975-99 miasto było siedzibą urzędu gminy w północno-wschodniej części województwa elbląskiego, od 1999 należy do Warmii i Mazur jako powiat ziemski.

W okresie krzyżackim dzisiejsze ziemie powiatu bartoszyckiego wchodziły w całości w skład diecezji warmińskiej, natomiast tylko mała ich część (głównie dzisiejszy Bisztynek i jego okolice) znajdowały się w świeckiej domenie biskupa warmińskiego zwanej Warmią, a konkretnie w biskupim komornictwie lidzbarskim. Reszta tego dzisiejszego obszaru była pod świecką władzą Zakonu, wchodząc w skład komturstwa bałgijskiego.

Po sekularyzacji zakonu krzyżackiego w Prusach w 1525 r. część dawnego komturstwa znalazła się w granicach Prus Książęcych, a Bisztynek z okolicami nadal należał do Warmii. Po rozbiorach Rzeczypospolitej całość tego obszaru (w tym Warmia) zagarnięta została przez Prusy. W wyniku podziałów administracyjnych powstała Prowincja Prusy Wschodnie, która była podzielona na rejencje. Obszar dzisiejszego powiatu bartoszyckiego wchodził w skład rejencji królewieckiej. Dzieliła się ona na mniejsze jednostki zwane Landkreis (powiat). Dzisiejszy powiat bartoszycki obejmuje części dawnych wschodniopruskich powiatów: bartoszyckiego (Bartenstein), iławeckiego (Preußisch Eylau, po polsku Pruska Iławka, obecnie w obwodzie kaliningradzkim w Federacji Rosyjskiej pod nazwą Bagrationowsk), gierdawskiego (Gerdauen), rastemborskiego (Rastenburg) i reszelskiego (Rößel).

Po zakończeniu II wojny światowej kilkakrotnie zmieniano podział administracyjny i jednostki administracji samorządowej i terytorialnej Polski, w tym również na omawianych terenach. Od 1945 r. funkcjonowały powiaty, na których czele stał starosta będący pełnomocnikiem rządu.

Teren obecnego powiatu bartoszyckiego obejmował wtedy 3 powiaty. Powiat iławecki (tu miasto Górowo Iławeckie i gminy tych okolic). W granicach tego powiatu znajdowała się też Pruska Iławka, ale w 1946 r. została wraz z okolicą wokół niej przyłączona do ZSRR. Powiat iławecki przechodził różne zmiany nazwy i obszaru. I tak: w latach 1946-1958 - powiat iławecki; w latach 1959-1961 - powiat górowski. Powiat górowski w 1961 r. włączono do powiatu bartoszyckiego.

W 1954 r. wprowadzono korektę dotyczącą ustroju miejscowości niebędących ani miastem, ani wsią. Zostały one określone mianem osiedli. W 1959 r. taki status uzyskał Sępopol. Sępopol odzyskał prawa miejskie w 1973 r.

Następnym powiatem był powiat bartoszycki, który obejmował miasta Bartoszyce i Sępopol oraz obszary dzisiaj wchodzące w skład tych gmin. Część dzisiejszego powiatu bartoszyckiego wchodziła w skład powiatu biskupieckiego z Bisztynkiem i jego okolicami. Taki układ powiatu bartoszyckiego funkcjonował w latach 1946-1975. 1 czerwca 1975 r. zlikwidowano w Polsce powiaty. Nowy podział administracyjny uwzględniał województwa, miasta, gminy oraz sołectwa.

W 1990 r. wprowadzono samodzielność samorządową gmin. W związku z tym od tego roku na omawianym obszarze znalazły samorządy: miasta Bartoszyce, gminy Bartoszyce, miasta Górowo Iławeckie, gminy Górowo Iławeckie, gminy i miasta Bisztynek, miasta i gminy Sępopol. W 1999 r., na mocy przytoczonej już wyżej ustawy z 1998 r., przywrócono w Polsce powiaty i utworzono powiat bartoszycki w jego obecnym kształcie.

Źródła

1.[[1]]
2.[[2]]
3.[[3]]
4.[[4]]