Dźwierzuty

Dźwierzuty
Herb Dźwierzut
Rodzaj miejscowości	wieś gminna
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	szczycieński
Gmina	Dźwierzuty
Liczba ludności (2010)	1 736
Strefa numeracyjna	(+48) 89
Kod pocztowy	12-120
Tablice rejestracyjne	NSZ
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Dźwierzuty
Położenie na mapie Polski Dźwierzuty
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Dźwierzuty (dawniej Swersutten, niem. Mensguth) – wieś gminna w Polsce położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie szczycieńskim, siedziba sołectwa i gminy Dźwierzuty. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego. Wieś w 2010 roku liczyła 1 736 mieszkańców. Aktualnie funkcję sołtysa sprawuje Czesław Wierzuk.

Położenie

Wieś położona jest 18 km na północ od Szczytna, przy drodze krajowej nr 57 w kierunku Biskupca.

Dzieje miejscowości

Nazwa wsi pochodzi od niewielkiego jeziorka Dźwierzutno, zwanego początkowo Sweroth. Owo jeziorko łączy się z Jeziorem Sasek Wielki i ze strumykiem Dźwierzutka, który przepływa przez wieś. W pobliżu Dźwierzut odnaleziono ślady wczesnego osadnictwa z okresu kultury ceramiki sznurowej (toporki bojowe z wywierconym otworem wykonane z drobnoziarnistej skały). Początki wsi wiążą się z nadaniem przywileju na 250 łanów Mentzlowi von Wildenau (Mieczysławowi Wildenaw) w 1374 roku. Dźwierzuty zostały założone właśnie na obszarze owych dóbr wildenawskich. Początkowo istniał tu niewielki zamek, w którym rezydował Wildenaw, a potem jego syn Filip, który w 1388 roku powiększył włości o dalsze 350 łanów. Wieś powstała prawdopodobnie w 1383 roku. Wkrótce potem, w 1399 roku, wybudowano kościół. Dźwierzuty już w pierwszej połowie XV wieku zmieniły właściciela (jednym z nich był Mikołaj z Targowa), ale miejscowość w tym okresie rozwijała się dość dobrze. Osiedliło się tu wielu bartników, mieszkańcy wykorzystywali położenie przy trakcie handlowym (przywilej odbywania targów). W 1438 roku powstała karczma, a cała wieś liczyła 48 łanów. W drugiej połowie XV wieku zbudowany został młyn wodny.

W XVI wieku Dźwierzuty były już jedną z najludniejszych wsi na terenie powiatu szczycieńskiego. Jej obszar powiększył się do 88 łanów. Około 1684 roku powstał tu folwark, który na początku XIX wieku uległ parcelacji. Najazd Tatarów w 1657 roku spustoszył większość miejscowości, a w samych Dźwierzutach zostało tylko czterech gospodarzy. Również epidemia dżumy w 1709 roku zebrała tu obfite żniwo. W latach 1770–1818 Dźwierzuty były siedzibą urzędu dominialnego (skarbowego). W pierwszej fazie I wojny światowej zarówno Dźwierzuty, jak i okolice zostały zajęte przez wojska rosyjskie, a dowódca korpusu generał Nowosilcow kwaterował w pastorówce (plebanii) ewangelickiej. W 1770 roku ranga wsi znacznie się podniosła w wyniku utworzenia w niej urzędu dominialnego (skarbowego), który jednak zlikwidowano przed 1818 rokiem. Przed I wojną światową Dźwierzuty posiadały dwa młyny wodne i gorzelnię. Po II wojnie światowej, wiosną 1945 roku został ponownie uruchomiony młyn w Dźwierzutach, który w tym czasie dostarczał mąkę do Szczytna. W 1960 roku funkcjonował tu ośrodek zdrowia i gabinet dentystyczny.

Szkoła w Dźwierzutach działała już w pierwszej połowie XIX wieku. W drugiej połowie tegoż stulecia wybudowano dla niej nową siedzibę. W latach 1927–1928 powstał nowoczesny kompleks budynków szkolnych: szkoła i budynek mieszkalny dla nauczycieli.

Pod koniec XVII wieku w miejsce poprzedniego (spalił się w 1693 roku) zbudowano nowy kościół ewangelicki. W 1818 roku parafia w Dźwierzutach obejmowała 7 wsi i 6 osiedli (prywatnych i państwowych). W samych Dźwierzutach mieszkały wówczas 494 osoby. W latach 1880-1884 powstał kościół katolicki. W roku 1939 miejscowość była zamieszkana przez 1 394 osoby.

Bezpieczeństwo

W miejscowości działa jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.

Gospodarka

Miejscowość ma charakter turystyczny. Wśród bazy noclegowej dominują ośrodki wypoczynkowe, pola namiotowe zlokalizowane nad jeziorami. Dużą popularnością cieszą się kwatery agroturystyczne i pensjonaty, domki letniskowe. Usługi turystyczne stanowią najprężniej rozwijającą się gałąź gospodarki, przy jednoczesnym małym przyroście w sektorze usług i handlu. W najbliższej przyszłości przewiduje się wzrost rekreacji zarówno indywidualnej, jak i zorganizowanej przez utworzenie nowych ośrodków wypoczynkowych i pensjonatów (zob. Obszary peryferyzacji społeczno-gospodarczej).

W Dźwierzutach działają m.in. :

• firma Kłosek Nasiona i Pasze A. Szyrajew
• Negresko sp. z o.o. Hurtownia Lodów, Mrożonek i Artykułów Spożywczych
• Mikroster sp. z o.o. ZP
• Agrokompleks PPHU Orżyny D. Lepczak]
• Ekomelbud S.A.
• Sumj–Trans sp.j. Jerzy W. Suchecki i Dominik Suchecki
• Samopomoc Chłopska
• Agroturystyka "Nostalgia przy kurhanie"
• Medical Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Przychodnia Lekarska Mariola Kurpiel-Jedrzejek.

Kultura

W miejscowości istnieje Gminny Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji , założony w 1976 roku. Przy ośrodku działają zespoły muzyczne: "Ikona", "WNZ", "Yanko Kapela", zespół wokalny "Rajka", zespół śpiewaczy "Wrzosy". W Dźwierzutach funkcjonuje Gminna Biblioteka Publiczna, której początki sięgają 1949 roku .

Ludzie związani z miejscowością

• Jan Samuel Gregorovius (1717–1778) – autor kazań, rektor szkoły ewangelickiej w Dzierzgoniu, proboszcz w Dźwierzutach w latach 1763–1778
• Jan Salomon Getzun – krewny Gustawa Gizewiusza, proboszcz w Dźwierzutach w latach 1814–1859
• Czesław Wierzuk (ur. 1954) – społecznik, samorządowiec, wójt gminy Dźwierzuty (1990–2014)

Sport

W Dźwierzutach działa klub piłkarski GKS Dźwierzuty.

Szkolnictwo

W Dźwierzutach funkcjonuje zespół szkolno–przedszkolny oraz gimnazjum.

Turystyka

• szlak kajakowy Babięta – Dźwierzuty łączący się na wschodzie ze szlakiem jeziorno–rzecznym Sorkwity – Jezioro Bełdany
• rezerwat przyrody "Kulka" o powierzchni 12,15 ha

Zabytki

• kościół ewangelicki z końca XVII wieku, wybudowany z wykorzystaniem murów poprzedniej świątyni; czworoboczna wieża, skromne elewacje; wnętrze oryginalne, m.in. ołtarz z XVI wieku;
• w zakrystii kościoła tablica upamiętniająca mieszkańców poległych podczas wojen napoleońskich oraz stara skrzynia (być może ta sama, w której przechowywano egzemplarz Biblii z 1708 roku oglądanej przed I wojną światową przez Mieczysława Orłowicza)
• tablica upamiętniająca czterech mieszkańców parafii poległych w czasie wojny 1870–1871 roku
• cmentarz parafialny obok kościoła – jedna z najlepiej zachowanych nekropolii ewangelickich na Mazurach
• kościół katolicki z lat 1880-1884, z czerwonej cegły, strzelista wieża, wyposażenie neogotyckie; w pobliżu kościoła cmentarz katolicki
• budynek szkoły z drugiej połowy XIX wieku, przy kościele ewangelickim, z czerwonej cegły, kamienne fundamenty; obecnie przedszkole
• zespół budynków szkolnych: szkoła i dom dla nauczycieli, z czerwonej cegły, skromnie dekorowane
• pomnik zlokalizowany w centrum wsi, pierwotnie poświęcony poległym w czasie I wojny światowej; w roku 1970 na pomniku umieszczono płytę z następującą inskrypcją: 1945–1970 – W DWUDZIESTĄ PIĄTĄ ROCZNICĘ POWROTU DO POLSKI – MIESZKAŃCY DŹWIERZUT
• kwatera wojenna, zlokalizowana na cmentarzu ewangelickim, miejsce spoczynku 3 żołnierzy niemieckich poległych w sierpniu 1914 roku

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I-II, Olsztyn 2011.
Darmochwał Tomasz, Rumiński Marek Jacek, Warmia. Mazury, Białystok 1998.
Dąbkowski Stanisław, Polakowski Benon, Wołos Lucjan, Obszary chronione i pomniki przyrody województwa warmińsko-mazurskiego, Olsztyn 1999.
Grabowski Sławomir, Z dziejów gminy Dźwierzuty, Rocznik Mazurski, t. 10, 2006, ss. 3-6.
Liżewska Iwona, Knercer Wiktor, Przewodnik po historii i zabytkach ziemi szczycieńskiej, Olsztyn 1998.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Szczytno. Z dziejów miasta i powiatu, red. Jan Jałoszyński i in., Olsztyn 1962.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Bank Danych Lokalnych GUS [23.08.2013]
Olsztyńska Strona Rowerowa [23.08.2013]
Strona Gminy Dźwierzuty [23.08.2013]
Ziemia Szczycieńska [23.08.2013]
Wojewódzka Ewidencja Zabytków [23.08.2013]
Ciekawe Mazury [07.07.2014]
Strona Urzędu Gminy Dźwierzuty [07.07.2014]