Brąswałd

Brąswałd
Neogotycki kościół pw. św. Katarzyny w Brąswałdzie
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Dywity
Liczba ludności (2010)	363
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Brąswałd
Położenie na mapie Polski Brąswałd
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Brąswałd (niem. Braunswalde) – wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Miejscowość w 2010 roku była zamieszkana przez 363 osoby. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Longin Rudzik.

Położenie

Miejscowość jest położona na Pojezierzu Olsztyńskim, w odległości 9 km na północ od Olsztyna w pobliżu Jeziora Mosąg oraz rzeki Łyny.

Dzieje miejscowości

Brąswałd jest najstarszą wsią gminy Dywity. Została założona w roku 1338 przez wójta Henryka Lutra. Lokacja została potwierdzona przez kapitułę warmińską w 1363 roku. Nazwa miejscowości stopniowo ewoluowała na przestrzeni wieków: Brunswald (1363), Branswalt (1517), Braunswaldt (1576), Braunswalde (1629), Brunswałt (1879). W okresie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1519-1521 wieś została zniszczona. W XVI wieku w miejscowości istniał kościół, działała również karczma. Pierwsza świątynia została zbudowana w XIV wieku; prawdopodobnie uległa zniszczeniu. Kolejny kościół wzniesiono ok. 1500 roku – konsekracji dokonał ówczesny biskup Marcin Kromer w roku 1580. Świątynia spłonęła w trakcie pożaru w początkach XVII wieku. Odbudowany kościół pw. św. Kataryny i św. św. Apostołów Szymona i Tadeusza został konsekrowany przez biskupa Szymona Rudnickiego w 1617 roku. Nową świątynię zbudowano 300 lat później. Na miejscu swojej poprzedniczki wzniesiona została w latach 1894-1896 neogotycka budowla, konsekrowana w 1897 roku przez biskupa Andrzeja Thiela. W XIX wieku w skład miejscowej parafii wchodziły : Brąswałd, Bukwałd, Barkweda, Kajny, Redykajny, Mątki. W 1917 roku parafia liczyła 2213 wiernych. W 1634 roku Brąswałd był określany jako wieś sołecka, natomiast w 1789 jako wieś kościelna. W XVII wieku powstała w Brąswałdzie pierwsza szkoła parafialna. W latach 20. XIX wieku we wsi funkcjonowała szkoła elementarna, w której nauczycielem był Jan Thiel. Do placówki uczęszczało 30 dzieci. W latach 1887 założona została biblioteczka Towarzystwa Czytelni Ludowych, która funkcjonowała przez 4 lata. Jeszcze wcześniej ksiądz Franciszek Karpowicz z Brąswałdu – odprawiający nabożeństwa w języku polskim – okazała się pierwszym na Warmii biblioteki polskich książek.Na początku XX wieku wieś składała się z 72 domów zamieszkanych przez 111 rodzin. Obszar wsi – wówczas gminy wiejskiej - obejmował wówczas 1061 ha. W roku 1912 ksiądz Walenty Barczewki, ówczesny proboszcz założył tajną szkołę dla polskich dzieci. W plebiscycie 1920 roku w Brąswałdzie oddano 85 głosów za Polską. Od 1931 do 1938 roku działała szkoła polska. W okresie międzywojennym we wsi działało koło Związku Polaków w Niemczech, którym kierował Augustyn Zientara. W 1939 roku miejscowość liczyła 503 mieszkańców. We wsi działa jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej. Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach: 1925 – 474 osoby (1 ewangelik, 473 katolików; 71 domów) 1933 – 511 osób 1970 – 409 osób 1978 – 320 osób

W miejscowości działa Ochotniczej Straży Pożarnej. W pobliżu wsi na rzece Łynie zbudowana została niewielka elektrownia wodna.

Wieś założona w 1377 r. na 8 włókach w pobliżu pruskiego grodziska, przywilej lokacyjny pochodzi z 29 marca 1337 r., (Inne źródła podają rok lokowania 1338 [2]) i nadany był przez wójta warmińskiego Henryka Lutra). Historyczne warianty nazewnicze miejscowości: Brunswald (1363), Branswald (1517), Bruszwałd i Brunswałt. Wkrótce po założeniu więś została zniszczona w czasie najazdu litewskiego, a później w czasie wojny polsko-krzyżackiej (1519-1521). Parafia w Brąswałdzie powstała w XIV w. Pierwotny kościół zniszczyli Litwini, a nowy wystawiono około 1500 roku, a konsekrował go biskup Marcin Kromer w 1580 r. W latach 1517-18 osadnictwo na tych terenach nadzorował Mikołaj Kopernik. W czasie wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521 wieś została częściowo zniszczona, a już w połowie XVI w. odbudowano ją i zaczęli się tu osiedlać osadnicy z Mazowsza. W połowie XVI w, był tu kościół i karczma, uprawiano 27 włók ziemi. Na początku XVII spłąnął kościół. Odbudowaną po pożarze świątynie konsekrował pw. św. Katarzyny i św.św. Apostołów Szymona i Tadeusza, w 1917 r. bp Szymon Rudnicki. W 1634 r. była to wieś sołecka, natomiast w 1789 Brąswałd był wsią królewską z kościołem i 31 "dymami" (gospodarstwami domowymi). W XVIII w. chłopi miejscowi pracowali głównie przy spławianiu drewna Łyną. W 1887 r. założono bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych. Pierwsza szkoła w Brąswałdzie - jako parafialna - powstała w XVII w. W 1825 r. uczył w niej Jan Thiel (uczył już 35 rok), a uczęszczało 31 dzieci. W protokole wizytacyjnym z tego roku zaznaczono, ze tylko nieliczne dzieci czytało po niemiecku, wszystkie natomiast umiały czytać po polsku. W latach 1845-71 ks. Franciszek Kaupowicz odprawiał nabożeństwa w języku polskim oraz posiadał pierwsza na Warmii bibliotekę polskich książek. W 1887 r. we wsi powstała biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych, założona przez Piotra Elbinga. Kolektorami tej biblioteki, która przetrwała do 1891 r., byli Klimek i Jan Skibowski. Z tej biblioteki korzystali także mieszkańcy Dywit i Sętala. Kolejna polska biblioteka powstała w 1920 r. (istniała do 1926 r.), a prowadził ją Walenty Sosnowski - mąż zaufania w plebiscycie z 1920 r., korespondent Gazety Olsztyńskiej. Natomiast w latach 1929-1933 działała biblioteka Towarzystwa Młodzieży, bibliotekarzem której był niejaki Zientara. W latach 1934-39 kolejną bibliotekę z polskimi książkami prowadzili: Robert Hallmann, Stefania Żurawska i Jan Zientara. W okresie miedzywojenym we wsi działało koło Związku Polaków w Niemczech, którym kierował Augustyn Zientara. Członkami Związku m.in. byli: Anna Bartnik, Józef Barnik, Anna Broch, Michał Broch, Augustyn Zientara, Jan Hallmann, Józef Hallmann, Franciszka , Barbara Kisiel, Józef Kisiel, Marianna Lenkiewicz, Franciszka Kwiatkowska, Anna Taplik, Franciszek Porbadnik, Andrzej Wippich. W tym czasie działąła tez we wsi drużyna ZHP w Niemczech (Hufiec Wschodniopruski). W XIX w. do parafii brąswałdzkiej należały następujace wsie: Brąswałd, Bukwałd, Barkweda, Kajny, Redykajny oraz Mątki (obecnie należy do parafii w Jonkowie). W 1917 r. parafia liczyła 2213 osób, z których dwie trzecie stanowili Polacy. Na początku XX w. wieś obejmowała 1061 ha ziemi, było tu 72 domy, zamieszkane przez 111 rodzin. W 1925 r. było 71 domów z 99 rodzinami i 474 mieszkańcami (w tym 473 katolików, 1 ewangelik). W 1933 roku we wsi mieszkało 511 osób, a w 1939 - 503 osoby. W latach 1931-38 we wsi działała prywatna szkoła polska. Kościół wzniesiono w latach 1894-96 w miejscu zburzonej w 1895 r. średniowiecznej budowli (pochodzacej z 1500 r.), która spłonęła jeszcze na początku XVIIw. W kościele zachowała się polichromia wykonana w 1912 r. przez malarzy Zeptera i Brandta z Berlina) ze scenami dotyczącymi dziejów Polski i Warmii, zamówiona przez ks. W. Barczewskiego. Po roku 1945 Brąswałd został wsią sołecką. W 1970 r. w Brąswałdzie było 409 mieszkańców, w 1978 - 320. W 1993 r. we wsi mieszkało 272 osoby (łącznie z Wopami i Lipniakiem). Obecnie do parafii w Brąswałdzie należy kościół pw. św. Józefa w Bukwałdzie (wzniesiony w 1858, rozbudowany w 1930) oraz Dom Mniszek Bosych Zakonu Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel w Spręcowie

Na architekturę wsi składają się budynki jednokondygnacyjne mieszkalne z dachami dwuspadowymi, pokrytymi dachówką ceramiczną. Charakterystyczny jest symetryczny układ budynków, gdzie oś symetrii przebiega przez komin i drzwi wejściowe. Występują okna (najczęściej drewniane) o podłużnym kształcie, usytuowane symetrycznie względem siebie. Budynki gospodarcze zbudowane są z czerwonej cegły oraz ze szczytami z drewnianych desek. Dachy są dwuspadowe, pokryte dachówką ceramiczną. Fundamenty zbudowane są z kamienia naturalnego, krokwie wysunięte poza ściany. W centralnej ich części umieszczone są duże drewniane drzwi zakończone łukiem. Po bokach symetrycznie względem siebie umieszczone są węższe drewniane drzwi zakończone łukiem. W architekturę wsi dobrze wkomponowany jest kościół, zbudowany na wzgórzu, liczne kapliczny oraz zadbane skwery, pomniki oraz kamienie pamiątkowe.

Miejsca kulturalno-rekreacyjne: • biblioteka, dawny dom Marii Zientary-Malewskiej, • remiza strażacka - funkcjonuje również jako miejsce spotkań, • teren nad rzeką Łyną, służący do organizacji ognisk dla dzieci młodzieży, także rodzinnych ognisk integracyjnych, spotkań ludności, • boisko sportowe, dobrze utrzymane.

Edukacja

W miejscowości działa filia szkoły podstawowej w Dywitach.

Kultura

Od 2001 roku w miejscowości organizowany jest Kiermas Warmiński

Ludzie związani z miejscowością

• W latach 1894-1928 proboszczem był ks. Walenty Barczewski (1856-1928), działacz ludowy, poseł do Landtagu (został pochowany na miejscowym cmentarzu).
• W Brąswałdzie urodziła się Maria Zientara-Malewska (1894-1984) - postać legendarna; działaczka i poetka warmińska.

Zabytki

• cmentarz założony w II połowie XIX wieku; miejsce spoczynku m.in. ks. Walentego Barczewskiego, ks. Franciszka Kaupowicza (lokalizacja nieznana)
• Kościół p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej neogotycki, zbudowany na wzgórzu miejscu poprzednich budowli, pochodzi z lat 1894-1896 (proj. Fritz Heitmann z polichromią przedstawiającą sceny z dziejów Polski i Warmii, wykonaną w 1912 r. przez malarzy Zeptera i Brandta na zamówienie ks. Barczewskiego. Konsekrowany był w 1897 r. przez biskupa Andrzeja Thiela, pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Budowę rozpoczął ks Herman Macherzyński a dokończył ks. Walenty Barczewski.

W ołtarzu głównym znajdują się płaskorzeźby Chrystusa, niosącego krzyż oraz zdjęcie Chrystusa z krzyża. Barokowy ołtarz (boczny prawy) św. Trójcy z 1741 r., pochodzący z poprzedniego kościoła. Na ołtarzu umieszczny jest herb biskupa warmińskiego Krzysztofa Szembeka. W ółtarzu bocznym lewym znajduje się obraz Matki Boskiej Ubogiej oraz rzeźby św. Barbary i sw. Marii Magdaleny. W kościele znajduje się kamienna kropielnica z 1744 roku. Kościół usytuowany na wzgórzu i jest otoczony starymi drzewami.

• Przy kościele znajduje się plebania z XIX w i organistówka.
• Kapliczki przydrożne z XIX w. - łącznie 7, wpisane do rejestru zabytków.
• Cmentarz parafialny, stosunkowo dobrze zachowany z licznymi, unikalnym, zabytkowymi grobami, otoczony wysokimi, starymi drzewami. Na cmentarzu znajdują się groby ks. Walentego Barczewskiego, ks. Franciszka Kaupowicza, ks. Hermana Macherzyńskiego.
• Dom poetki i nauczycielki Marii Zientary–Malewskiej, w którym w roku 1894 urodziła się i potem tworzyła. Przed wejściem stoi popiersie słynnej poetki.
• Budynek biblioteki, w latach 1931-1938 była ostoją polskości, działała tu polska szkoła. Obecnie oprócz wypożyczalni im. Franciszka Kaupowicza (w latach 1845-1871 przeciwstawiał się germanizacji) znajduje się Izba Pamięci. Corocznie odbywa się tutaj czytanie poezji Marii Zientary-Malewskiej.
• Interesująca zabudowa warmińska, występują ślady zabudowy drewnianej, czego przykładem jest chałupa z XVII w.

Bibliografia

1. Jadwiszczak Andrzej S., Kisielew Kazimierz, Klimek Robert, Kosińska Teresa, Warmia znana i nieznana: Brąswałd, Barkweda, Kajny, Bukwałd, Cerkiewnik, Swobodna, Gady 2012.
2. Lewicka Daniela, Tomkiewicz Ryszard, Gmina Dywity: teraźniejszość i przeszłość, Olsztyn 1994.
3. Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo do druku podali Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
4. Polska Niezwykła: województwo warmińsko-mazurskie, red. Ewa Lodzińska i in., Warszawa 2008.
5. Skurzyński Piotr, Warmia i polskie Dolne Prusy. Przewodnik turystyczny, Gdynia 2012.
6. Szlaki rowerowe powiatu olsztyńskiego i miasta Olsztyn, Białystok 2001.
7. Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
8. Bank Danych Lokalnych GUS [data dostępu: 10.12.2013]
9. Wikipedia: Brąswałd [data dostępu: 10.12.2013]