Kuty

Kuty
Kościół pw. św. Maksymiliana Kolbe. Źródło: www.mojemazury.pl [28.09.2014]
Rodzaj miejscowości	wieś sołecka
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	węgorzewski
Gmina	Pozedrze
Liczba ludności (2010)	166
Strefa numeracyjna	(+48) 87
Kod pocztowy	11-610
Tablice rejestracyjne	NWE
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Kuty
Położenie na mapie Polski Kuty
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Kuty (niem. Kutten) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie węgorzewskim, w gminie Pozezdrze. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego. W 2010 roku wieś liczyła 166 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Krystyna Żołondek.

Położenie

Wieś położona jest w północno–wschodniej części województwa warmińsko–mazurskiego, na pograniczu Pojezierza Wschodnio–Mazurskiego i Krainy Wielkich Jezior Mazurskich; 15 km na południowy wschód od Węgorzewa, nad jeziorem Czarna Kuta. W jej pobliżu znajduje się również wiele niewielkich jezior: Głęboka Kuta, Wilkus, Brząs, Biała Kuta, Mszar (Kacze), Krzywa Kuta, Piłackie, Smolak, Piecek, Pozezdrze, Rominty.

Dzieje miejscowości

Osada istniała już w 1550 roku. Przywilej lokacyjny nadano w 1553 roku na 50 łanach. Wieś została zasiedlona w ciągu kilku lat. Miejscowość występowała wówczas pod nazwami Kutte lub częściej Kutten. W 1560 roku mieszkało tu 25 rodzin chłopskich; mieszkańcy podlegali majątkowi państwowemu w Przytułach. W połowie XIX wieku wieś obejmowała 47 łanów.

Mieczysław Orłowicz, który odwiedził wieś przed I wojną światową, zachwalał ją jako dogodny punkt wyjścia przechadzki w lasy Jakunowskie: od kościoła nad jezioro Wilkus, następnie do malowniczo położonego młyna, potem od Przerwanek do jeziora Gołdopiwo, przez las do Jakunówka i gościńcem z powrotem do Kut, przy czym ma się po drodze ładny widok na otoczone lasami jezioro Krzywa Kuta. Podkreślał zarazem, że w Kutach znajduje się kilka wygodnych gospód.

Inny obraz wioski – z lat 50. XX wieku – przekazała wieloletnia bibliotekarka Jadwiga Tressenberg: Gdzie się nie ruszyć, absolutnie wszędzie, za stodołą wyginały się kiście bzu, w ogrodzie, koło studni. Cała droga prowadząca od kościoła do sklepu pełna była bzów. Nie wiem, czy można było inaczej nazwać tę wioskę jak Lilak albo Bzowo.

Po II wojnie światowej pierwszym wójtem w Kutach był Piotr Kiedyk; w 1947 roku zorganizowano tu Gminną Radę Narodową.

Zapewne już podczas lokowania wsi przeznaczono ją na siedzibę parafii. Pierwsza wzmianka o pastorze w Kutach pochodzi z 1567 roku; wtedy też zapewne wzniesiono tu pierwszy kościół. Świątynia została zniszczona w drugiej połowie XVII wieku, a nową wzniesiono w 1885 roku na dawnych fundamentach. Kościół uległ zniszczeniu w 1945 roku. Parafia ewangelicka w Kutach obejmowała wsie: Brożówka, Gębałka, Grodzisko, Jakunówko, Piłaki Wielkie, Przerwanki, Przytuły, Stręgielek, Żabinki. Podobnie jak w pozostałych parafiach tego regionu początkowo przeważała w niej ludność polska: jeszcze w 1834 roku Polaków było ponad dwukrotnie więcej niż Niemców. W związku z postępującą akcją germanizacyjną proporcje bardzo szybko się odwróciły; w 1858 roku w parafii było 960 Polaków i 2670 Niemców, a na początku XX wieku (1907–1912) według statystyk kościelnych pozostało tu jedynie 35 Polaków .

Szkoła we wsi powstała w drugiej połowie XVI wieku, wraz z kościołem. W 1935 roku uczęszczało do niej 63 dzieci. Po II wojnie światowej szkołę uruchomiono w 1947 roku; w połowie lat 60. obejmowała ona osiem klas .

W latach 1945-1954 wieś była siedzibą gminy Kuty, następnie gromady, która obejmowała sołectwa: Gębałka, Jakunówko, Kuty, Krzywińskie, Przytuły, Piłaki Wielkie, Stręgielek.

Liczba mieszkańców w poszczególnych latach:

• 1858 r. – 409 osób

• 1925 r. – 409 osób

• 1939 r. – 413 osób

Szkolnictwo

• szkoła podstawowa

Religia

W Kutach znajduje się siedziba parafii rzymskokatolickiej. Wieś znajduje się także na terenie parafii greckokatolickiej w Kruklankach.

Ludzie związani z miejscowością

• Mateusz Myślęta – pochodził ze starej polskiej rodziny szlacheckiej; w młodości przeszedł na protestantyzm, studiował w Królewcu, przebywał na dworze Radziwiłłów, następnie w służbie u króla Stefana Batorego. Porzucił ją i osiadł w Kutach i w 1581 roku został tutejszym proboszczem.
• Celestyn Myślęta (1588–1653) – syn Mateusza, urodził się w Kutach, studiował w Królewcu, a następnie na uczelniach w Wittenberdze i Geissen, gdzie uzyskał doktorat. Autor prac z dziedziny teologii i orientalistyki; siedmiokrotnie wybierany rektorem uniwersytetu w Królewcu.
• Michał Pogorzelski (1737–1798) – absolwent uniwersytetu w Królewcu, kompozytor pieśni mazurskich, poeta. W latach 1772–1780 kierował szkołą w Kutach, następnie przeniósł się do Kalinowa jako proboszcz. Słynął ze swych dosadnych kazań; bohater licznych anegdot.
• Jadwiga Tressenberg (1924–2004) – nauczycielka, bibliotekarka w Kutach, badaczka lokalnych legend i opowieści, autorka książki Mazurskie opowieści.

Zabytki

• zniszczony w 1945 roku kościół został odbudowany w latach 70. XX w.; wewnątrz znajduje się barokowa rzeźba, gotycki krucyfiks i chrzcielnica z XIV wieku, przeniesiona ze zniszczonego kościoła w Szalmii
• dawny cmentarz ewangelicki

Bibliografia

Białuński Grzegorz, Kolonizacja „Wielkiej Puszczy” (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie), Olsztyn 2002.
Darmochwał Tomasz, Rumiński Marek Jacek, Warmia. Mazury, Białystok 1998.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Wakar Andrzej, Wilamowski Bohdan, Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1968.
Bank Danych Lokalnych GUS [30.07.2013]
Deutsche Verwaltungsgeschichte [30.07.2013]
Wrota Warmii i Mazur [30.08.2013]
Moje Mazury [28.09.2014]