Osadnictwo holenderskie
Osadnictwo holenderskie - proces obejmujący przybyszy Z Holandii, którzy w XVI-XVII stuleciu zakładali wsie na terenie Prus.
Prusy, wyniszczone przez konfilkty polsko-krzyżackie musiały podnieść się z kryzysu. Szczególnie aktywnie zabiegali o to właściciele ziemscy, pragnący poprawić poziom swoich dochodów. Osadnictwo na prawie holenderskim polegało na obsadzaniu ziemi leżącej odłogiem za zasadzie wieloletniej dzierżawy, umożliwiającej czerpanie z niej zysków, ale bez prawa własności gruntu. Koloniści mieli możliwość przekazania ziemi swoim spadkobiercom, a co wazne, korzystali z wolności osobistej. Atrakcyjnie przedstawiała się w tym kontekście perspektywa zasiedlenia wyludnionych ziem i zagospodarowanie znacznych połaci mokradeł. Natomiast holenderscy emigranci przybywali do Prus motytowani nie tylko szansą na poprawę bytu czy finansowy sukces. Kryzys gospodarczy w Niederlandach, towarzyszący mu głód oraz prześladowania protestantów zmuszały rzesze ludności do opuszczenia kraju. W przypadku motywacji religijnej, znaczna część przybyłych do Prus osadników była mennonitami, reprezentantami wyznania protestanckiego. Główne zasady wiary mennonitów obejmowąły chrzest w wieku 14 lat, zakaz używania i noszenia broni, sprawowania wysokich urzędów, składania przysięgi. Odrzucali instytucję kapłaństwa, tworząc własne zbory. Wierni kolegialnie dokonywali wyboru pastorów. Grzesznicy byli natomiast zagrożeni wykluczeniem z gminy. Mennonici nie uznawali służby wojskowej, co w późniejszym okresie stało się przyczyną opuszczania przez nich Prus. Nastąpiło to po wydaniu w 1732 roku edyktu, nakazującego opuszczenie Prus przez mennonitów uciekających przed służbą wojskową. W 1789 roku kolejny edykt pozbawiał mennonitów prawa do dzierżawy oraz posiadania własnego majątku. 3 marca 1886 roku weszła w życue ustawa o obowiązkowej służbie wojskowej. Rozpoczęła się wówczas emigracja mennonitów do Ameryki Północnej i Rosji.
Kolonistów nazywano z Niderlandów nazywano Hollendrami, Holendrami, Olędrami. Jednak po pewnym czasie, wymienione określenia były używane w stosunku do wszystkich kolonistów, obsadzającyh ziemię na prawie holenderskim. Olędrami do połowy XIX wieku mogli być zatem Niemcy, Polacy, czesi, Węgrzy czy Szkoci. Przybysze z Niderlandów byli przede wszystkim rolnikami i rzemieślnikami.
Holendrzy byli specjalistami w zakresie melioracji i hodowli wysokomlecznych krów. Tworzyli grupę najzamożniejszych chłopów, ciesząc się dobrze funkcjonującym samorządem gromadzkim. Po rozbiorach Polski i przetasowaniach politycznych zczynali stopniowo tracić swoje przywileje oraz odrębność. Wielu zdecydowało się na emigrację m.in. do Kanady. Wyjeżdżali na Ukrainę, a nawet Syberię. Szeczgólnie intenstywnie o mennonitów zabiegały władze rosyjskie, oferujące niezykle korzystne warunki. Wspólnoty holenderskie praktycznie zanikły do połowy XIX stulecia.W 1918 roku a terenie ówczesnego powiatu elbląskiego żyło 1820 potomków osadników z Niderlandów. Jednak ostatni mennonici opuścili omawiany obszar dopiero w 1945 roku.
Pierwsza osada holenderska została założona w okolicach Pasłęka. W 1454 roku przed Holendrami stanęła szansa zasiedlenia Żuław Gdańskich. W połowie XVI wieku zasiedlali podmiejskie dobra w okolicach Elbląga bez prawa zamieszkania na terenie miasta. W 1590 roku w mieście zaczęła funkcjonować pierwsza świątynia mennonitów (działała do 1900 roku), która mieściła się w zachowanej do czasów współczesnych, kamienicy Josta von Kampe
Najliczniejsze przykłady osadnictwa holenderskiego zachowały się w powiecie elbląskim. Niezwykłą pozostałością po holenderskich osadnikach są bez wątpienia cmentarze. Nekropolie zachowały się m.in. w miejscowości Markusy, Złotnica, Rozgart, Jezioro, Wikrowo, Węgły, Żurawiec, Tropy, Kępniewo.
Bibliografia
- Joć Iwona, Mennonici. Opowieść o pracy i wierze, Pomerania, 2007, nr 9, s. 23-25.
- Klassen Peter J., Ojczyzna dla przybyszów: wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, tłum. Aleksandra Borodin, Warszawa 2002.
- Klim Roman, Mennonici w Polsce, Jantarowe Szlaki, 1997, nr 2, s.6-9.
- Kzik Edmund, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994.
- Domino Jan, Domy podcieniowe na Żuławach elbląskich i Wysoczyźnie Elbląskiej [dostęp: 10.11.2014]
- Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce [dostęp: 10.11.2014]
- | Mennonici w Elblągu [dostęp: 15.11.2014]
- Mennonici na Żuławach [dostęp: 15.11.2014]
- Lech Słodownik, Żuławy Pasłęckie i mennonici [dostęp: 15.11.2014]
- Historia Wysoczyzny Elbląskiej [dostęp: 15.11.2014]
Przypisy
Zobacz też
...
