Boże
| Boże | |
| | |
 Kościół z XVIII w., źródło: Moje Mazury, 12.09.2013.
| |
| Rodzaj miejscowości | wieś sołecka |
| Państwo |  Polska
|
| Województwo | warmińsko-mazurskie |
| Powiat | mrągowski |
| Gmina | Mrągowo |
| Sołectwo | Boże |
| Liczba ludności (Pole-obowiązkowe) | Pole-obowiązkowe |
| Strefa numeracyjna | (+48) 89 |
| Tablice rejestracyjne | NMR |
| Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego   Boże | |
| Położenie na mapie Polski  Boże | |
{{#invoke:Koordynaty|szablon}} | |
Boże (niem. Bosemb) – wieś sołecka w Polsce w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie mrągowskim, w gminie Mrągowo. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.
Spis treści
Charakterystyka fizjograficzna
Miejscowość położona jest na terenie fizjograficznym charakterystycznym dla powiatu mrągowskiego, który znajduje się w obrębie dwóch regionów: część zachodnia do linii Lipowo - Kosewo - Baranowo - Cudnochy to obszar wyniesień Pojezierza Mrągowskiego; część wschodnia to Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, stanowiąca rozległe obniżenie w pasie pojezierzy Polski Północno-Wschodniej. Ukształtowanie terenu jest typowe dla obszarów polodowcowych. Występuje tutaj także skupienie dużych, naturalnych zbiorników wodnych (14% powierzchni) oraz rozległe, zwarte kompleksy leśne (31% powierzchni).
Dzieje miejscowości
Miejscowość lokowano w 1370 r. na prawie chełmińskim. Wielki mistrz Winrych von Kniprode nadał ośmiu braciom Reimannom majątek ziemski wielkości 57 włók. Osada stanowiła najprawdopodobniej zespół dóbr służebnych nad Jeziorem Boskim. Geneza nazwy miejscowości nie jest do końca ustalona, a wieś w ciągu stuleci nosiła różne nazwy: Bosem, Buessen, Bosemb, Bussen. Jest kilka hipotez wywodzących pochodzenie nazwy miejscowości: pierwsza - Gerulliusa mówi, że pochodzi od nazwy jeziora – Bosemb; druga - Przybytka mówi, że od imienia staropruskiego Bosite - Boisite, albo Busse-Buze; trzecia - P. Glassa twierdzi, że nazwa wywodzi się od zamku Bussen, w pobliżu Riedlingen w Szwabii, gdzie mieszkali bracia Reimann; ostatnia podaje, iż nazwa wsi pochodzi od nazwy lasu „Bosin”. Natomiast w spisie nazw pruskich u Hennenbergera figuruje jako „Posen”.
W XV w. Erazm Compasch (Konopacki) miał nabyć we wsi 7 włók od Jakuba von Sellen. W 1490 r. szlachcic - Hans von Zantern - sprzedał 17 włók Frycowi Milgedeinowi. W 1562 r. 57 włók należało do rodziny von Schlubhut. W tym okresie wymienia się parafię katolicką, która administracyjnie należała do archiprezbiteriatu reszelskiego. Funkcjonowała również szkoła dla zamożniejszych dzieci.
Od XVIII w. majątek Boże należał do ariańskiej rodziny Suchodolskich, dla której w 1754 r. wybudowano tutaj mauzoleum. W 1822 r. wieś przyłączono do parafii luterańskiej w Szestnie. Suchodolscy w 1880 r. zrealizowali projekt założenia dworsko-parkowego z częścią gospodarczą. Projekt założenia wykonał Johanna Larassa.
W XIX w. majątek Boże powiększył się o Boże Małe (Klein Bosem), które powstało około 1832 r. na obszarze leśnym, wydzielonym z dóbr Bożego. Boże Małe zostało połączone z nowym osiedlem, które w 1846 r. otrzymało urzędową nazwę „Waldhausen”. Miejscowość ta stanowiła osobny dwór, do którego należało 17 włók ziemi, a w 1838 r. były tam 2 dymy liczące 36 osób. W 1785 r. były tu 23 dymy, a w 1833 r. – 10. W 1815 r. mieszkało tu 156 osób, a w 1833 – 152.
W XX w. funkcjonowała we wsi szkoła publiczna. W miejscowości działała kolej wąskotorowa, która łączyła Mrągowo z Kętrzynem. W 1920 r. majątek znalazł się w rękach Towarzystwa Ziemskiego w Królewcu (Ostpreussenlandgesellschaft). W latach 1925-1929 majątek rozdzielono na gospodarstwa chłopskie. Większość budynków (zachowanych do dzisiaj) z tego okresu powstała przy szosie w kierunku Wyszemborka, Małego Bożego i Bożej Wólki. Ponadto w ramach porozumienia niemiecko-sowieckiego i niemiecko-polskiego w 1924 r., na rozparcelowanych działkach osadzono repatriantów niemieckich z Wołynia. Po 1934 r. we wsi aresztowano kilku mężczyzn pod pretekstem przynależności do Komunistycznej Partii Niemiec i rozprowadzanie wśród ludności czasopism w języku polskim (mazurskim). Po II wojnie światowej we wsi funkcjonował PGR. Zabudowa wsi ma kształt podworski i kolonijny.
Gospodarka
W XVII w. ludność wsi trudniła się wytwarzaniem włókna lnianego i konopi, tłoczeniem oleju z ziaren lnu (siemienia) oraz bartnictwem. W XVIII w. odbywały się tutaj cztery jarmarki rocznie, w trakcie których handlowano końmi, bydłem, wyrobami z lnu i konopi, samodziałami (tkanymi w licznych wówczas warsztatach tkackich), wyrobami z drewna, jak: masłobojki, beczki, cepy, krosna, termice do łamania lnu itp. Na targ przyjeżdżali bogaci kupcy żydowscy z Królewca, Ełku, Żydzi Polscy z Mazowsza i Wilna.
W drugiej połowie XIX w. we wsi Boże istniała poczta. Do naszych czasów zachowały się stemple i nieliczne przesyłki pocztowe. W stajni kurierzy pocztowi (pocztylioni) trzymali konie, które zaprzęgano do ciągnięcia dyliżansu pocztowego.
W 1885 r. nowym właścicielem dóbr został Ferdynand Rogalla von Bieberstein z Baranowa. W XIX w. do majątku Boże (90 włók) należała Boża Wólka, a także znajdowało się w nim Witomino. Folwarki Boże i Boża Wólka nastawione były na hodowle rasowych koni, bydła, trzody chlewnej i owiec. Posiadały parową mleczarnię, cegielnię, tartak, zakład ogrodniczy i własny targ koński. Gospodarstwo zaopatrywało, w materiał hodowlany, majątki na Półwyspie Sambijskim. Natomiast na dachówkach wytwarzanych przez miejscową cegielnię zwykle widniał napis „Boże zbaw mowę polską”. W majątku funkcjonował zakład ogrodniczo-handlowy, jedyny w powiecie, który uprawiał na znaczną skalę nie tylko warzywa, ale również kwiaty.
W 1920 r. założono leśniczówkę, która strzegła tutejszej suszarni nasion. Była to pierwsza tego typu instytucja w powiecie. W tym okresie istniało we wsi specjalistyczne gospodarstwo rolne, zajmujące się hodowlą kwalifikowanych sadzeniaków i kartofli oraz ziarna siewnego zbóż i roślin pastewnych. Dodatkowo swoje pola doświadczalne miało tutaj Wschodniopruskie Towarzystwo Hodowli Nasion "Nordost". Po 1920 r. funkcjonowały tu: mleczarnia, tartak i cegielnia.
Sport
We wsi istnieje zespół piłkarski: GLKS "SALĘT" BOŻE, który w sezonie 2012/2013 występuje w A-klasie.
Edukacja
Działa tutaj Szkoła Podstawowa.
Ludzie związani z miejscowością
Ze wsią związany jest trener piłkarski Udo Lattek. W 2011 r. sołtysem wsi został wybrany Jan Mikłasz.
Zabytki:
We wsi Boże znajdują się następujące zabytki: kościół w Bożem z XVIII w. (dawne mauzoleum Suchodolskich), klasycystyczny dwór w Bożem wybudowany w 1848 r. (obecnie szkoła podstawowa), budynek rządcówki w Bożem, budynki gospodarcze z końca XIX i początków XX w.
Bibliografia
Pawłowicz Ewa, Monografia wsi Boże, Mrągowo 2008.
http://www.it.mragowo.pl/media/art/707/file/historia.pdf, 12.09.2013.
