Kurzętnik

Kurzętnik
Ruiny zamku, źródło: Gmina Kurzętnik, 12.09.2013.
Rodzaj miejscowości	wieś gminna
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	nowomiejski
Gmina	Kurzętnik
Liczba ludności (Pole-obowiązkowe)	Pole-obowiązkowe
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Kurzętnik
Położenie na mapie Polski Kurzętnik
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Kurzętnik (niem. Kauernik, od 1414 r. Kurnig) – wieś gminna w Polsce w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie nowomiejskim, w gminie Kurzętnik. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa toruńskiego. Miejscowość jest siedzibą gminy Kurzętnik. Na terenie wsi mieszczą się ponadto dwa sołectwa.

Charakterystyka fizjograficzna

Gmina położona jest na wysoczyźnie morenowej z załamaniem nad pradoliną rzeki Drwęcy. Natomiast wieś leży na zróżnicowanej wysokości od 142 (Kurzętnik Górny) do 85 metrów n.p.m. (najstarsza część miejscowości leżąca nad rzeką). Miejscowość znajduje się na terenie gminy, która obejmuje swoim zasięgiem wschodni kraniec Pojezierza Brodnickiego. W obszar gminy wchodzi 17% lasów i 71% użytków rolnych. Ponadto miejscowość znajduje się na obszarze powiatu nowomiejskiego, który rozciąga się na pograniczu Pojezierza Chełmińskiego, Pojezierza Iławskiego, Garbu Lubawskiego i Pojezierza Dobrzyńskiego, w południowo–zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego.

Dzieje miejscowości

Na terenie dzisiejszej wsi istniało osadnictwo słowiańskie. Pierwsze wzmianki o Kurzętniku pochodzą z 1291 r., kiedy to biskup chełmiński Werner nadał kapitule chełmińskiej ziemie w okolicy góry Chornichium. Miejscowość występowała pod różnymi nazwami takimi jak: Chornichium (1291), Kiwernick, Kurnyk, Kurnik, Cuvwernick (1407), Kuyrnigk, Kuernick, Kawernick (1457), Kurzantnik (1466). Dopiero od 1641 r. upowszechniła się nazwa Kurzętnik. Nazwa miejscowości pochodzi od góry, u stup której została położona. Ponadto Kurzętnik od XIV w. do 1905 r. posiadał prawa miejskie. W 1330 r. lokowano Kurzętnik, jako miasto na prawie chełmińskim. Z Niemiec sprowadzono osadników, do których należało prawo handlu, rzemiosło i władza. W dokumencie uposażenia parafii z 1361 r. wymieniano "miasto Kurzętnik". Herb oraz pierwsza znana do dziś pieczęć wsi pochodzą z XIV w. W herbie znajduje się wizerunek koguta.

W centrum średniowiecznego miasta znajdował się rynek na planie prostokąta, od którego rozchodziły się główne arterie - ulice. Kurzętnik należał do dóbr stołowych biskupów chełmińskich. Kanonicy utrzymywali tutaj zamek – Haus Kurnig z murami i wałami oraz z wójtem. W XV w. zamek został zniszczony.

Kurzętnik zapisał się w historii bitwy pod Grunwaldem. Wojska Jagieły zawróciły spod niego, aby uniknąć bitwy podczas przeprawy przez rzekę Drwęcę w trakcie marszu na Malbork.

W I poł. XV w. miejscowością zarządzał rycerz Jana Kretkowskiego. Po II pokoju toruńskim Kurzętnik znalazł się w granicach Polski, aż do I rozbioru Polski. Miasto, wówczas stało się ważnym ośrodkiem targowym, w którym zajmowano się przede wszystkim handlem końmi. W 1858 r. utworzono tutaj prywatny Instytut Przygotowawczy Chłopców do Gimnazjum i Szkół Realnych, który w 1868 r. przeniesiony został do Nowego Miasta Lubawskiego.

Pod koniec XIX w. teren wsi obejmował 3993 mórg z 178 budynkami i 90 domami. W tym czasie było tutaj 892 katolików i 153 ewangelików. Ponadto w XIX w. na terenie wsi znajdował się browar, funkcjonowała też poczta, parafia i szkoła. Jeszcze w XIX w. odbywało się 5 jarmarków rocznie. W tym okresie znajdował się w obrębie wsi również folwark z obszarem 2283 mórg i 16 budynkami, 10 domami. Katolików było 145, a ewangelików 10. Od 1861 r. działało we wsi bractwo różańcowe i trzeźwości. Po I wojnie światowej Kurzętnik, już jako wieś został włączony do Państwa Polskiego. W czasie II wojny światowej na terenie parafii mieścił się podobóz Stutthofu.

Dzisiaj Kurzętnik można podzielić na trzy części: pierwszą, najstarszą historycznie część wsi; drugą, górną przy drodze krajowej nr 15 oraz trzecią, nową leżącą za rzeką Drwęcą.

Gospodarka

Na terenie wsi działają przedsiębiorstwa: budowlane - kopalnie kruszywa, Alysbet, metalowe Expom, Lawpol, Prefabet, WZB Polska.

Kultura

Obecnie działają tu: Gminne Centrum Kultury; zespół "Anibabki"; Stowarzyszenie Rozwoju Gminy; Gminna Biblioteka Publiczna; Młodzieżowa Orkiestra Dęta, Zespół dziecięcy "Kurczaki" z Kurzętnika, Kabaret „Rozporek”. Organizowany jest tutaj Przegląd Kabaretów Wiejskich „Hi Hi Ha Ha!”, w 2011 r. zorganizowano Dni Kurzętnika.

Sport

Na terenie wsi istnieje klub piłkarski i stadion.

Przyroda

Na terenie gminy Kurzętnik znajdują się rezerwaty przyrody: Bagno Mostki, Rzeka Drwęca, Żurawie Bagno, Wyspa na Jeziorze Partęczyny Wielkie, a także Brodnicki Park Krajobrazowy. W samej miejscowości znajduje się pomnik przyrody - głaz narzutowy.

Ludzie związani z miejscowością

• Mieczysław Oelberg (1901-1973) – nauczyciel szkół polskich w Niemczech, kierownik szkoły polskiej w Purdzie, nauczyciel w Kurzętniku
• Hieronim Derdowski - pisarz i dziennikarz tworzący w języku kaszubskim
• Erich Dieckmann - artysta, światowej sławy wzorzysta
• Grzegorz Gwiazdowski - kolarz zawodowy
• Antoni Franciszek Hunt - ksiądz katolicki, założyciel Progimnazjum w Kurzętniku
• Zofia Andrzejewska — społecznik, samorządowiec, wójt gminy Kurzętnik (1990-2010)

Wójtem gminy jest Wojciech Dereszewski.

Zabytki

Na terenie miejscowości znajdują się następujące zabytki: ruiny zamku kapituły chełmińskiej; założenie urbanistyczne Kurzętnika; kościół gotycki z II poł. XIV w. (wielokrotnie przebudowywany); zabytkowe budynki mieszkalne.

Turystyka

• Szlak kajakowy o długości 79 km - przebieg trasy: Idzbark - Ostróda - Samborowo - Nowe Miasto Lubawskie - Kurzętnik - Nielbark
• Szlak pieszy grunwladzki: Grunwald - Kurzętnik

Bibliografia

Grabowski Stanisław,Z dziejów Kurzętnika i okolic, Warszawa 2008, 287 ss.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. Bronisława Chlebowskiego, Filipa Sulimierskiego, Władysława Walewskiego, t. IV, Warszawa 1883, 960 ss.