Lubawa

Lubawa
Herb Lubawy Flaga Lubawy
Lubawa. Centrum miasta, źródło: commons.wikimedia.org [10.12.2014]
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	iławski
Gmina	Lubawa
Liczba ludności (2012)	10 633
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Lubawa
Położenie na mapie Polski Lubawa
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Lubawa (niem. Löbau in Westpreußen) – miasto położone w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Lubawa. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego. Miasto jest siedzibą gminy. Miejscowość w 2012 roku liczyła 10 633 mieszkańców. Aktualnie funkcję burmistrza sprawuje Edmund Standara .

Położenie

Miasto jest położone na wschodnich krańcach Ziemi Chełmińskiej, w odległości 18 km od Iławy, nad rzeką Sandelą. Lubawa leży w obrębie Parku Krajobrazowego Wzgórz Dylewskich.

Dzieje miejscowości

Zabytkowy dom na ul. Krupnera w Lubawie, źródło: commons.wikimedia.org [10.12.2014]

Nazwa miasta wywodzi się najprawdopodobniej od imienia jednego z pruskich władców grodu; być może nawiązuje do imienia Lubwe.

Lubawa została założona na obszarze osadnictwa pruskiego (plemię Sasinów), przez który przebiegały dwa szlaki handlowe: jeden prowadzący nad Bałtyk, a drugi przez Wołyń nad Morze Czarne. Pierwsza zachowana wzmianka o istniejącym na tym terenie grodzie pruskim pochodzi z 1216 roku. Obszary te określone zostały w bulli papieża Innocentego III mianem Ziemi Lubawskiej. Granice tego terenu powiększały się wraz z postępującym rozwojem akcji chrystianizacyjnej.

Lubawa zaczęła pełnić funkcję siedziby biskupiej, co bezpośrednio wpłynęło na rozwój osady oraz jej rozbudowę. Uzyskała wówczas status osady miejskiej. Jednak w latach 20. XIII wieku doszło do zajęcia miasta przez Prusów. Działania odwetowe, zarówno ze strony biskupa, jak i Prusów ciągnęły się przez kolejne lata, powstrzymując rozwój Lubawy. W 1239 roku Lubawa została objęta opieką administracyjną zakonu krzyżackiego. Jednak od 1257 roku ponownie podlegała kolejnym biskupom. Nowa fala konfliktów z Prusami doprowadziła do spustoszenia Lubawy i okolic. W związku z tym w roku 1269 roku biskupstwo podjęło decyzję o ponownym wystawieniu lokacji dla ośrodka.

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Lubawie, źródło: commons.wikimedia.org [10.12.2014]

W XIV stuleciu Lubawa stała się siedzibą i centrum administracyjnym klucza biskupich dóbr lubawskich. Obszar dóbr zasiedlali polscy osadnicy przybywający z ziemi chełmińskiej. W tym samym okresie doszło do przeobrażeń w lubawskich organach samorządowych. Miejsce dotychczasowego sołtysa zajął burmistrz i wspierający go radni miejscy. W 1260 roku w Lubawie istniał już zamek, a w XIV wieku wzniesiono ceglano-granitowe mury otaczające miasto. Do Lubawy prowadziły trzy miejskie bramy: Bratiańska, Polska oraz Iławska. Od 1301 przez kolejne sto lat trwała budowa murowanego zamku, siedziby biskupów w Lubawie. Za sprawą roli jaką odgrywała, Lubawa stała się centrum lokalnego życia gospodarczego, administracyjnego, handlowego i kulturalnego. Miasto stało się konkurencją dla krzyżackich ośrodków. Zaniepokojony Zakon podjął kroki zmierzające do ograniczenia monopolu Lubawy. Efektem tych działań stało się założenie Nowego Miasta Lubawskiego (1325).

Lubawa w 1440 roku przystąpiła do Związku Pruskiego. Wzięła udział w wojnie trzynastoletniej z Zakonem. Od 1466 do 1772 roku znajdowała się w granicach państwa polskiego. Epidemia dżumy, która nawiedziła Lubawę na początku XVIII wieku, oraz przerwanie kontaktów handlowych z Polską po rozbiorach doprowadziło do zapaści gospodarczej i spadku znaczenia miasta. W Lubawie ulokowany został pruski garnizon, a do dawnego klucza dóbr lubawskich zaczęli napływać niemieccy osadnicy. Regres gospodarczy miasta pogłębiło stacjonowanie w 1807 wojsk francuskich - 40-tysięcznego korpusu. Pobyt wojska, nakładane kontrybucje i samowola francuskich żołnierzy wyniszczyły Lubawę.

W 1818 roku miasto stało się siedzibą władz powiatowych, co sprawiło, że Lubawa zaczęła powoli odzyskiwać pozycję lokalnego centrum rzemieślniczo-handlowego. W roku 1844 uruchomiona została polska drukarnia, a cztery lata później ukazał się pierwszy numer gazety Lokalblatt. W 1865 roku powstało miejscowe Towarzystwo Rolnicze, a pięć lat później Spółka Pożyczkowa - Bank Ludowy. W 1887 roku rozpoczęło działalność polskie towarzystwo społeczno-kulturalne "Wiara". W 1892 roku powstał Związek Kupców. W 1896 roku w Lubawie założono gniazdo "Sokoła".

W 1911 roku księgarz Bolesław Szczuka założył pierwszą polską księgarnię w mieście. Ogromną rolę w życiu społecznym i narodowym odegrało powołane do życia w 1874 roku seminarium nauczycielskie, którego absolwentami byli liczni działacze polscy.

W drugiej połowie XVIII wieku w mieście wybudowano synagogę, która uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. W tym samym stuleciu otwarto kirkut (stary cmentarz) na Wzgórzu Fijewskim. Nekropolia została zdewastowana w latach 1939-1945. Do czasów obecnych zachowało się osiem nagrobków. Nowy cmentarz, po którym nie pozostał już żaden ślad, otwarto w roku 1860 przy drodze prowadzącej do wsi Dąbrówko. Ostatni pochówek miał miejsce w 1939 roku. W czasie wojny wszystkie nagrobki zostały zniszczone, a teren kirkutu zaorano.

Zakończenie I wojny światowej doprowadziło do ogromnych zmian; na mocy postanowień traktatu wersalskiego Lubawa wraz z powiatem została przyłączona do Polski. W okresie przedplebiscytowym z inicjatywy polskich działaczy powołany został Obywatelski Komitet Plebiscytowy. Na czele akcji polskiej w Lubawie stali dr Teofil Rzepnikowski i Stanisław Wolski. Organem prasowym polskiego ruchu był "Głos Lubawski". Miejscowi działacze wszystkim możliwymi środkami starali się wspierać agitację na rzecz wygranej Polski w głosowaniu.

W 1920 roku Lubawę odwiedził gen. Józef Haller. W 1921 roku do miasta przybył sam marszałek Józef Piłsudski. W latach 30. pojawiła się również kolejna ważna postać polskiego życia politycznego w okresie międzywojennym, inspektor Edward Rydz-Śmigły. Okres II wojny światowej był czasem eksterminacji ludności polskiej i żydowskiej, zacierania wszelkich śladów wielowiekowej kulturalnej i społecznej spuścizny. 21 stycznia 1945 roku do Lubawy wkroczyły wojska II Frontu Białoruskiego, które doprowadziły do katastrofalnych zniszczeń. Miasto utraciło niemalże 80% wszystkich budynków mieszkalnych.

W latach 1977-1989 w mieście działał Komitet Miejsko-Gminny PZPR.

W Lubawie działa obecnie Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Dom Pomocy Społecznej, 4 apteki, gabinety dentystyczne, niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, prywatne gabinety specjalistyczne, gabinety weterynaryjne, Miejski Ośrodek Zdrowia. Gmina Lubawa należy do Ekologicznego Związku Gmin "Działdowszczyzna", Związku Gmin Regionu Ostródzko-Iławskiego "Czyste Środowisko", zrzeszenia LGD "Ziemia Lubawska".

Gospodarka

W mieście działają lokale gastronomiczne, sklepy spożywcze, przemysłowe, odzieżowe i wielobranżowe, hurtownie, serwisy komputerowe, auto-serwisy, zakłady cukierniczo-piekarnicze, biura księgowości, firmy meblowe, budowlane, ferma drobiu, bank, Cech Rzemiosł Różnych, Lubawska Spółdzielnia Usług Rolniczych, przedsiębiorstwa wielobranżowe, przedsiębiorstwo Szynaka Meble sp. z o.o..

Kultura

• Miejska Biblioteka Publiczna im. Teofila Ruczyńskiego
• Miejski Ośrodek Kultury
• Kino "POKÓJ"
• Wojewódzki Plener Plastyki Nieprofesjonalnej Lubawa ’87
• Punk Rock Reggae Festival – Lubawa 2010
• Punk Rock Reggae Festival – Lubawa 2011
• Dni Lubawy 2010
• Festiwal Piosenki Innej w Lubawie 2008
• Festiwal Piosenki Innej w Lubawie - 2009
• Amatorski chór mieszany "Appasjonata", założony w 2000 roku

Organizacje i stowarzyszenia

• Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych
• Lubawski Ludowy Klub Kick-Boxingu
• Świetlica Środowiskowa Caritas

Religia

• Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia
• Parafia Rzymsko-Katolicka św. Jana i Michała Archanioła
• Parafia pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Anny

Kościół pw. św. Anny w Lubawie, źródło: commons.wikimedia.org [dostęp: 10.12.2014]

Ludzie związani z miejscowością

• Tiedemann Gise (1480-1550) – biskup warmiński, wybitny uczony; rezydował w Lubawie, gdzie zasłynął jako mecenas sztuki; Gise przyjaźnił się z Mikołajem Kopernikem, który odwiedził go w Lubawie w latach 1533, 1538, 1539
• Brunon Bem (1898-1956) – polski działacz plebiscytowy, nauczyciel, absolwent lubawskiego seminarium nauczycielskiego
• Alfons Barczewski (1910-1971) – działacz kulturalno-oświatowy, adwokat, absolwent lubawskiego seminarium nauczycielskiego
• Jacek Fafiński (ur. 1970) – urodzony w Lubawie zapaśnik stylu klasycznego, zdobywca srebrnego medalu olimpijskiego
• Marian Truszczyński (ur. 1929) – urodzony w Lubawie lekarz weterynarii, członek Prezydium Polskiej Akademii Nauk
• Teofil Ruczyński (1896-1979) – działacz polonijny, poeta, absolwent lubawskiego seminarium nauczycielskiego
• Grzegorz Gwiazdowski(ur.1974) – urodzony w Lubawie kolarz szosowy, reprezentant Polski
• Janusz Pasierb (1929-1993) – urodzony w Lubawie duchowny katolicki, poeta, historyk i historyk sztuki
• Walenty Żebrowski (zm. 1765) – urodzony w Lubawie malarza, polichromista, bernardyn

Sport

• Lubawski Ludowy Klub Kick-Boxingu
• MLKS "Motor"
• Ośrodek Sportu i Rekreacji
• LUKS Copernicus Lubawa

Edukacja

• Gimnazjum
• Przedszkole Miejskie
• Szkoła Podstawowa im. Mikołaja Kopernika
• Zespół Szkół
• Zespół Szkół - Liceum Ogólnokształcące im. Władysława Broniewskiego

Turystyka

• Rezerwat przyrody Jezioro Francuskie, położony w odległości 23 km na północny wschód od Lubawy
• trasa rowerowa o długości 37 km – przebieg trasy: Lubawa – Lipy – Napromek – Wygoda – Klonowo – Wygoda – Napromek – Lipy – Lubawa

Zabytki

• Kościół pw. św. Anny wzniesiony w pierwwszej połowie XIV wieku
• Kościół pw. św. Jana Chrzciciela wybudowany na początku XVII wieku
• Pozostałości murów obronnych z XIV-XVI wieku
• Ruiny zamku wzniesionego w wieku XIV
• Układ przestrzenny starego miasta z XIII wieku
• Zespół klasztorny bernardynów z XIV wieku, rozbudowanego w XVII-XVIII stuleciu
• Zespół szpitala miejskiego (szpital, kaplica, klasztor) pw. św. Jerzego z 2. połowy XIX wieku
• Zabudowania mieszkalne z XIX oraz z przełomu XIX i XX wieku
• Stary cmentarz żydowski założony w XVIII wieku; do czasów współczesnych zachowało się relikty ośmiu kamiennych nagrobków

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I-II, Olsztyn 2010-2011.
Hoffmann Mieczysław, Sikorski Jerzy, Iława i okolice, Poznań 1971.
Knercer Wiktor, Cmentarze żydowskie na terenie województwa olsztyńskiego. Historia, stan obecny, [w:] Cmentarze żydowskie. Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, red. Jan Andrzej Choroszy i in., t. II, Wrocław 1995.
Niesiobędzki Wiesław, Powiat iławski: dzieje miast i wsi. Szkice historyczne od czasów krzyżackich do 1945 roku, Iława 2006. Niesiobędzki Wiesław, Powiat iławski: dzieje, zabytki, pejzaż i kultura, Iława 2008.
Niesiobędzki Wiesław, Zamki, pałace, dwory i inne zabytki powiatu iławskiego: przewodnik historyczno-krajoznawczy, Iława 2003. Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Ludność. Stan i struktura [24.11.2014]
lubawa.pl [24.11.2014]
Miejski Ośrodek Kultury w Lubawie [24.11.2014]
Baza Informacji Lokalnej [24.11.2014]