Gryźliny (gmina Stawiguda)

Gryźliny
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Stawiguda
Liczba ludności (2012)	552
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Gryźliny
Położenie na mapie Polski Gryźliny
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Gryźliny (niem. Grieslienen) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Stawiguda. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

W roku 2012 miejscowość była zamieszkana przez 552 osoby. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Cecylia Koper.

Położenie

Miejscowość położona jest na Pojezierzu Olsztyńskim, nad Pasłęką oraz nad brzegiem Jeziora Plusznego, 5,5 km na południowy zachód od Stawigudy; przebiega przez nią droga krajowa nr 51 oraz linia kolejowa na odcinku Olsztyn – Olsztynek.

Dzieje miejscowości

Wieś została lokowana przez kapitułę warmińską w roku 1358. Nadanie obejmowało obszar 60 włók na prawie chełmińskim. Odbiorcą nadania był zasadźca Jan Kogeler. Nazwa wsi ulegała przekształceniom na przestrzeni lat: Wisenthal, Greseling (1517), Krissling (1576), Griesslinen (1755). Gryźliny kilkakrotnie uległy zniszczoniom w czasie wojen polsko-krzyżackich. Miejscowy kościół wzniesiony w XV stuleciu również uległ zniszczeniu. Do jego odbudowy doszło w 1573 roku. Siedem lat później świątynię konsekrował biskup Marcin Kromer.

W XVII stuleciu miejscowość bezpośrednio odczuła skutki wojen szwedzkich. W 1633 roku do Gryźlin przybyli żołnierze z Korony przygotowujący się do wyprawy na Moskwę. Wieś dotkliwie odczuła okres stacjonowania kozaków bezceremonialnie pustoszących domy i zagrody. Kolejnym nieszczęściem stało się przybycie szwedzkiego wojska rekwirującego niemalże całą dostępną żywność. Na początku XVIII wieku Gryźliny zostały spustoszone przez epidemię dżumy.

Po zaborze Warmii w Gryźlinach mieszkały 203 osoby. W 1783 roku wieś składała się z 39 budynków mieszkalnych. Przed 1791 rokiem w miejscowości powstała pierwsza szkoła. Szkołę murowaną wybudowano około 1817 roku. W 1818 roku Gryźliny liczyły 215 mieszkańców. W 1861 roku miejscowość była zamieszkana przez 457 katolików i 2 ewangelików. Wszyscy posługiwali się językiem polskim. W 1881 roku doszło do założenia biblioteczki Towarzystwa Czytelni Ludowych. Dziesięć lat później powstało polskie kółko rolnicze. W 1887 roku uruchomiono połączenie kolejowe między Olsztynem i Olsztynkiem, a w Gryźlinach wybudowano dworzec.

W XIX wieku miejscowość szczególnie mocno związała się z olsztyńskim Towarzystwem Wstrzemięźliwości, do którego należało około 900 mieszkańców wsi. Po zakończeniu I wojny światowej w Gryźlinach założono kasę pożyczkowo-oszczędnościową (1919). W plebiscycie 1920 roku za Polską oddano 176 głosów. Za Prusami Wschodnimi głosowało 276 osób.

W latach 1937–1938 w pobliżu Gryźlin zbudowano lotnisko wojskowe Luftwaffe. 1 września 1939 roku z miejscowego lotniska startowały samoloty, które zrzucały bomby na polskie miasta, w tym Warszawę. W czasie wojny szkolono tu niemieckich pilotów, a samo Jezioro Pluszne przekształcono w poligon doświadczalny. W 1939 roku wieś była zamieszkana przez 939 osób.

Po zakończeniu II wojny światowej Gryźliny stały się wsią sołecką. Uruchomiono szkołę, bibliotekę, kilka sklepów. Od 1948 roku we wsi działał Państwowy Dom Dziecka, którego patronem w 1973 roku został Michał Lengowski. Po 1952 roku zamknięto miejscowe lotnisko wykorzystywane po wojnie przez polskie wojsko. W 1998 roku wieś była zamieszkana przez 582 osoby.

W miejscowości działa obecnie Zajazd Gryźliński. Gryźliny od kilku lat słyną z organizowanego cyklicznie Rodzinnego Pikniku Lotniczego.

Edukacja

• Publiczna Szkoła Podstawowa SPSK im. Jana Baczewskiego w Gryźlinach.

Ludzie związani z miejscowością

• Julius Dinder (1830-1890) – duchowny rzymskokatolicki, kanonik warmiński, arcybiskup poznański i gnieźnieński, proboszcz miejscowej parafii.
• Jan Baczewski (1890–1958) – działacz narodowy, poseł do sejmu pruskiego, autor pamiętnika Wspomnienia Warmiaka].
• Robert Bilitewski (1859–1935) – duchowny katolicki, administrator miejscowej parafii, działacz społeczny walczący o zachowanie języka polskiego w szkole i kościele. W wyniku interwencji biskupa Andrzeja Thiela w roku 1903 Bilitewski został przeniesiony w niemieckie rejony Warmii.
• Franciszek Klimek (1884–1941) – urodzony w Gryźlinach działacz narodowy i pedagog, wicestarosta grudziądzki, nauczyciel w lubawskim gimnazjum; zginął w Dachau.
• Anna Kiwitt-Samulowska (1907–1982) – przedszkolanka w polskich ochronkach w byłych Prusach Wschodnich, wychowawczyni przedszkolna na Warmii.

Sport

• KS Strażak Gryźliny

Zabytki

• kościół pw. św. Wawrzyńca wybudowany w 2. połowie XIV wieku
• cztery zabytkowe drewniane chałupy z XIX wieku
• przydrożne kapliczki warmińskie z początku XX stulecia
• cmentarz przykościelny
• mogiła zbiorowa zlokalizowana na cmentarzu przykościelnym; miejsce spoczynku 48 żołnierzy niemieckich i 132 żołnierzy rosyjskich, poległych w dniach 28–29 sierpnia 1914 roku

Zobacz też

• Gryźliny (gmina Nowe Miasto Lubawskie)

Bibliografia

Chłosta Jan, Gryźliny – wieś u źródeł Pasłęki, Olsztyn 2008.
Chłosta Jan, Słownik Warmii, Olsztyn 2002.
Kościoły i kaplice Archidiecezji Warmińskiej, tom I, Święta Warmia, Olsztyn 1999.
Wojewódzka ewidencja zabytków [05.03.2014]
stawiguda.pl [05.03.2014]
Dom Warmiński [05.03.2014]
Parafia pw. św. Wawrzyńca w Gryźlinach [05.03.2014]
rowery.olsztyn.pl [05.03.2014]