Święta Warmia

Miasta Szlaku Świętej Warmii

Warmia na tle Województwa

Potoczne określenie Warmii związane z katolicką historią i tożsamością regionu.

Historia

Historia „Świętej Warmii” rozpoczęła się w kwietniu 1525 roku, kiedy to tzw. hołdem pruskim zakończyła się ostatnia wojna polsko-krzyżacka. Na mocy traktatu pokojowego zawartego między królem polskim Zygmuntem Starym a wielkim mistrzem zakonu Albrechtem Hohenzollernem – Prusy Krzyżackie zostały sekularyzowane. Jego władca – już jako lennik polskiego monarchy, książę w Prusiech (dux Prussiae) – rozpoczął rządy w pierwszym na świecie państwie protestanckim. W myśl zasady „czyja władza, tego religia” (cuius regio eius religio) narzucił też siłą reformację całej ludności Prus Książęcych. Ich władca stał się naturalnym protektorem protestantyzmu i jego wyznawców nie tylko z Polski, ale z całej Europy. Wprawdzie w układzie z królem Albrecht obiecał szanować w swym państwie prawa kościołów i biskupów katolickich , jednak wszelkie praktyki katolickie zostały przez księcia zakazane i tępione. Między innymi korzystając z tej protekcji ewangelicy z Kętrzyna, podburzeni przez miejscowego starostę, w 1525 roku zniszczyli kaplicę w Świętej Lipce, a czczoną tam figurkę Matki Bożej wrzucili do pobliskiego jeziora. W jej miejscu ustawili szubienicę – dosadne ostrzeżenie dla katolickich pielgrzymów, licznie już wówczas przybywających do tego sanktuarium.

Konwersja Albrechta sprawiła, że biskupstwo warmińskie utraciło jurysdykcję kościelną nad wiernymi na całym terytorium dawnych ziem krzyżackich, poddanych obecnie władzy duchowej biskupów-innowierców. W ten sposób tylko jedna trzecia ówczesnych Prus została wierna Rzymowi. Warmia zawisła na kształt katolickiego półwyspu w otaczającym ją z trzech stron protestanckim księstwem pruskim . Jednak „stan posiadania” Kościoła rzymskiego na tych ziemiach mógł ulec radykalnemu zmniejszeniu, zważywszy na gwałtowne szerzenie się wówczas nauk Marcina Lutra w miastach, szczególnie zaś w pruskich grodach Pomorza: Elblągu, Toruniu, Gdańsku. Dlatego w odpowiedzi na sekularyzację Prus Książęcych i postęp reformacji biskup Maurycy Ferber (1471-1537, biskup warmiński od 1523) podjął walkę z luteranizmem, szerzącym się w jego „okrojonej” diecezji. W swojej ordynacji krajowej z września 1526 roku uznał katolicyzm za jedyną religię na podległym mu terenie i nakazał jego opuszczenie innowiercom: „Naśladując przykład króla polskiego zarządza się, aby mieszkańcy Warmii trzymali się dawnej religii, to jest katolickiej. Kto się temu nie podporządkuje, musi w okresie miesiąca opuścić teren biskupstwa” . Ostatecznie, głównie za sprawą kard. Stanisława Hozjusza (1504-1579), jednego z czołowych przywódców polskiej i europejskiej kontrreformacji, biskupa warmińskiego (od 1551), ziemia ta nie przyjęła reformacji Lutra i pozostała katolicka, związana z Rzymem . Do czasów rozbiorów polscy biskupi nadawali mieszkańcom tej krainy polską kulturę, która tu się zakorzeniła i stworzyła osobliwą tradycję, przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Przywiązanie Warmiaków do swej religii było najsilniejszą więzią spajającą tę niewielką społeczność szczególnie w czasach porozbiorowych, gdy władze pruskie podejmowały różne działania zmierzające do unifikacji narodowościowej i wyznaniowej swojego kraju. Było też jej wyróżnikiem.

Jak pisał etnograf polskiej Warmii ks. Walenty Barczewski (1856-1928): „Ludność warmijska jest głęboko religijna, pracowita, spokojna i nadzwyczaj konserwatywna. Temu konserwatyzmowi (…) zawdzięczamy, że lud pozostał polskim, że się oparł wszystkim germanizatorskim zapędom i że na długo jeszcze takim pozostanie”. Zwracając uwagę na wyróżniki Warmii napisał: „Kiedy obrany Nadreńczyk, ks. dr Filip Krementz z Koblencji został biskupem warmińskim w 1867 roku, nie znając Warmii, pytał się podróżującego tamto dotąd ziomka swego, co to za kraik ta Warmia i dostał odpowiedź, że tam dużo krzyżów po drogach, zawołał radośnie: gdzie dużo krzyżów, tam i wiele miłości do krzyża” .

Po II wojnie światowej

Historycznie ukształtowana Warmia, region odrębny kulturowo, etnograficznie i przede wszystkim religijnie „skończyła” się zimą 1945 roku, w wyniku ucieczki rdzennej ludności Prus Wschodnich przed Armią Czerwoną. Późniejsze akcje wysiedleńcze tutejszych autochtonów, tak Niemców, jak też Mazurów i Warmiaków oraz napływ osadniczej ludności polskiej z Polski centralnej i Kresów II Rzeczpospolitej sprawiły, że katolicyzm wprawdzie jest religią dominującą na tych terenach, ale opartą już na innych tradycjach kulturowych. W powszechnej świadomości obecnych mieszkańców regionu pojęcie „Świętej Warmii” uległo zatarciu. Zwłaszcza, że w czasach Polski Ludowej, o ile podnoszony był temat polskości tych Ziem Odzyskanych w Prusach, o tyle ze względów ideologicznych starano się pomijać temat roli kościoła i religii katolickiej w tzw. przebudzeniu narodowym Warmiaków, jakie miało miejsce w drugiej połowie XIX wieku. „Było [ono] podsycane echem powstań narodowych, działaniami Polaków w zaborze pruskim, Pomorzu i Wielkopolsce. Do działaczy z tych ziem zwracał się Andrzej Samulowski (1840-1928) z wezwaniem, aby nie zapominali o rodakach na Warmii, gubiących swą świadomość narodową. To polskie odrodzenie zostało wzmocnione wymową Objawień Gietrzwałdzkich w letnich miesiącach 1877 roku. Mówił i pisał Samulowski ‘Skoro Przenajświętsza Panienka przemówiła do dzieci warmińskich po polsku, to grzechem jest, jeśli ktokolwiek języka ojczystego, jako daru Bożego się wyrzeka’” .

„Rok 1945 dla Warmiaków był cezurą dzielącą czas na ten do 1945 roku, postrzegany jako lata stabilizacji, w miarę dostatniego życia. To był ich świat niemiecki, świat polski to czas niepewności, nieszczęścia, braku poczucia stabilizacji. Miniony świat niemiecki stawał się ideałem, którym w rzeczywistości nie był. Ten nowy polski świat tworzyli także polscy osadnicy, z którymi Warmiacy spotykali się na nabożeństwach w kościołach, na targach, byli wreszcie ich sąsiadami. Nowej rzeczywistości ludność warmińska nie akceptowała, tak jak nie akceptował jej polski osadnik. Brakowało poczucia stabilizacji, stałości polityki rolnej, ideologia wciskała się wszędzie, nawet w krąg rodzinny” .

Nierozumienie historii oraz procesów społecznych mających miejsce na terenach dawnych Prus, sprawiły, że po II wojnie światowej wszystkich nie przyznających się do niemieckich korzeni autochtonów zamieszkujących te tereny zaczęto określać jako Mazurów, a tereny te – Mazurami. I do tej pory pod tą nazwą funkcjonują one w zbiorowej świadomości Polaków – jako niezwykle atrakcyjna i popularna turystycznie Kraina Wielkich Jezior. Z czasem zaczęto jednak dostrzegać dychotomię tych krain. Dzięki staraniom wielu osób i organizacji społecznych, a także duchownych Kościoła katolickiego zaczęto popularyzować jej historię, kulturę, obyczaje. Rozpoczął się proces jej „odpominania” . Region zaczęto nazywać Warmią i Mazurami, co ostatecznie zostało usankcjonowane w nazwie nowego województwa powstałego w 1999 roku w wyniku reformy podziału administracyjnego kraju. W jego granicach znalazł się cały obszar historycznej Warmii .

Święta Warmia w czasach współczesnych

„Święta Warmia” jako określenie przestrzeni historycznej odwołującej się do tradycji katolickiej pojawiła się ponownie w obiegu publicznym za sprawą papieża Jana Pawła II. 6 czerwca 1991 roku na zakończenie mszy świętej odprawionej w Olsztynie Ojciec Święty powiedział: „Warmia była zawsze wierna Bogu i Kościołowi katolickiemu, zasługując na zaszczytne miano Świętej Warmii. Świadczą o tym liczne kościoły, kaplice i krzyże przydrożne, kult Męki Pańskiej, w szczególności cześć oddawana Matce Najświętszej w Gietrzwałdzie, Świętej Lipce, Krośnie i Stoczku Warmińskim”. W połowie pierwszej dekady XXI wieku zaczęła krystalizować się idea wykorzystania dziedzictwa kulturowego i tożsamości regionu dla jego rozwoju gospodarczego. Jak pisał Adam Sierzputowski, starosta olsztyński w latach 1998-2008: „W Powiecie olsztyńskim zrodził się pomysł opracowania programu, którego głównym celem byłaby promocja wybranych dziedzin i Warmii jako całości. Autorzy opracowania uznali, że gospodarka turystyczna na Warmii jest jedną z najważniejszych szans rozwojowych tego regionu. Stwierdzono, że istnieją możliwości rewitalizacji rodzimości historycznej, kulturowej, przyrodniczej i osadzenie wizerunku regionu na poczynającym się od 1241 roku dziedzictwie biskupiego Księstwa Warmińskiego. (…) Osiągnięcie tego celu powinno być programowo oparte o współczesne rozumienie regionalizmu, w tym tożsamości regionalnej Warmii, jako elementu universum, europejskiej przestrzeni historii, kultury i przyrody” .

Wykorzystanie promocyjne

Z tej idei wywodzi się Stowarzyszenie Dom Warmiński, zawiązane 22 lutego 2006 roku z inicjatywy starostów olsztyńskiego, braniewskiego i lidzbarskiego. „Jego głównym celem jest rozwój gospodarki turystycznej Warmii poprzez udostępnianie i popularyzowanie jej dziedzictwa kulturowego. Stowarzyszenie wspiera i promuje turystykę jako źródło wzrostu ekonomicznego, równoważenia rynku pracy oraz podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej w powiatach i gminach obejmujących obszar historycznej Warmii. Prowadzi działalność wspomagającą rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości w zakresie kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i tradycji na terenie Warmii” . Jednym z głównych zadań Stowarzyszenia jest kreowanie własnego, rodzimego produktu turystycznego, wykorzystującego istniejący potencjał: tożsamość regionalną, osobliwą historię, wyróżniającą region w kraju oraz specyficzny krajobraz przyrodniczy i kulturowy. W roku 2008 narodził się pomysł utworzenia szlaku turystycznego pod nazwą Święte miejsca Warmii. Miał służyć promocji, eksponowaniu walorów regionu i wzrostowi jego turystycznej atrakcyjności w oparciu o warmińskie miejsca pielgrzymkowe i sanktuaria stanowiące nie tylko bogate dziedzictwo kultury chrześcijańskiej, ale również ważną spuściznę historyczną regionu. Zakładał wielopłaszczyznowe współdziałanie środowisk: naukowego, duchowieństwa, administracji państwowej i samorządowej, mediów i stowarzyszeń na rzecz wyeksponowania najcenniejszych zabytków regionu oraz upowszechnienia miejsc kultu religijnego oraz zwiększenia ruchu pielgrzymkowego i turystycznego w regionie. Dlatego też na planowanym szlaku Świętych miejsc miało znaleźć się siedem lokalnych sanktuariów pielgrzymkowych: Chwalęcin, Gietrzwałd, Głotowo, Krosno, Stoczek Klasztorny, Święta Lipka, Tłokowo. Stronami zawartego wówczas porozumienia byli: wojewoda, marszałek, rektor UWM, wojewódzki konserwator zabytków, przedstawiciele Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, Regionalnej Organizacji Turystycznej w Olsztynie, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, parafii, Domu Zakonnego i Sanktuarium Maryjnego oraz media regionalne: TVP w Olsztynie i Radio Olsztyn . Dzięki pozyskanym rok później środkom z Regionalnego Programu Operacyjnego szlak miał zostać uruchomiony w 2010 roku . Niestety, ten ciekawy projekt nie doczekał się realizacji, a nie ulega wątpliwości, że atrakcyjne turystycznie dziedzictwo religijne regionu to ogromny potencjał do tej pory wykorzystywany w niewielkim stopniu. Niemniej w międzyczasie na rynku księgarskim ukazało się kilka interesujących pozycji przewodnikowych, tematycznie związanych z tym pomysłem, m.in.: Święta Warmia Szymona Dreja, Warmińsko-Mazurskimi Szlakami Mariana Juraka i Stanisława Harajdy, Sanktuaria Archidiecezji Warmińskiej s. Janiny Bosko i ks. Jacka Macieja Wojtkowskiego oraz Najpopularniejszy szlak pielgrzymkowy po sanktuariach Warmii i Mazur autorstwa ks. Krzysztofa Bielawnego.

Po ponad dekadzie przerwy temat „Świętej Warmii” powrócił na forum publiczne za sprawą Starostwa Powiatowego w Olsztynie, które 1 czerwca 2020 roku rozpoczęło promocję Szlaku Świętej Warmii.

Bibliografia

1. Achremczyk S., Warmia, LITTERA, Olsztyn 2011.
2. Barczewski W., Geografia polskiej Warmii, Agencja WIT Witold Mierzejewski, Olsztyn 1918-2008.
3. Bielawny K., Najpopularniejszy szlak pielgrzymkowy po sanktuariach Warmii i Mazur, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn 2009.
4. Bosko J., Wojtkowski J., Sanktuaria Archidiecezji Warmińskiej, Agencja Wydawnicza Remix, Olsztyn 2009.
5. Chłosta J., Niezwykłość Warmii w kulturze polskiej, www.domwarminski.pl.
6. Drej S., Święta Warmia, Elset, Olsztyn 2007.
7. Ewertowski S., Kulturowy i gospodarczy wymiar „świętych miejsc” regionu Warmii i Mazur, „Studia Warmińskie” 2010, nr 47.
8. Jurak M., Harajda S., Warmińsko-Mazurskimi Szlakami, Agencja WIT Witold Mierzejewski, Olsztyn 2008.
9. Konopczyński W., Dzieje Polski Nowożytnej, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1986.
10. Lodzińska E., Wieczorek W., Kulczyk S., Kryciński S., Polska niezwykła. Województwo Warmińsko-Mazurskie, Demart, Warszawa 2008.
11. Łaguna M.,. Łaguna T. M, Uwarunkowania tożsamości Warmii, www.domwarminski.pl.
12. Orłowski H., Warmia z oddali. Odpominanie, Borussia, Olsztyn 2000.
13. Poczet biskupów warmińskich, red. S. Achremczyk, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn 2008.
14. Sierzputowski A., Wzmacnianie tożsamości Warmii, www.domwarminski.pl.
15. Szalkiewicz W. K., Szlak Świętej Warmii, Agencja WIT Witold Mierzejewski/Powiat Olsztyński, Olsztyn 2020.
16. Tożsamość ziemi warmińskiej – monografia, red. M. Dziugieł-Łaguna, M. Łonyszyn, M. Pawelec, Wszechnica Warmińska, Lidzbark Warmiński 2005.