Gardzień

Gardzień
Gardzień
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	iławski
Gmina	Iława
Liczba ludności (2010)	150
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Gardzień
Położenie na mapie Polski Gardzień
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Gardzień (niem. Garden) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława. W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego.

Miejscowość w 2010 roku liczyła mieszkańców (łącznie z osadami: Łanioch, Sarnówek, Starzykowo Małe, Stawki i Stęgawica). W skład sołectwa wchodzą miejscowości Gardzień i Sarnówek. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Tomasz Kaczerowski.

Położenie

Wieś położona jest w zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na Pojezierzu Iławskim, na zachód od jeziora Jeziorak, 8 km na północny zachód od Iławy i na północ od drogi wojewódzkiej nr 521.

Około 4 km na wschód od Gardzienia znajduje się Rezerwat Buczyna na Łaniochu, obejmujący las bukowy o bogatym runie.

Dzieje miejscowości

Młyn w Gardzieniu w początkach XX wieku

Wieś powstała na obszarze dawnej pruskiej osady. Najstarsza wzmianka dotycząca miejscowości pochodzi z roku 1378. W tym czasie w Gardzieniu działał młyn wodny, w którym mielono mąkę na potrzeby załogi zamku w Szymbarku. Kapituła pomezańska odsprzedała go w tym czasie niejakiemu Michałowi Postelinowi. W 1669 oku wieś wraz z młynem stała się własnością grafa Ernsta Finck von Finckensteina. Finckenstein wzniósł w Gardzieniu dwór dla zarządcy dóbr. Budowla nawiązywała do stylu pałacu w Tiefurth. W 1789 roku Gardzień miał charakter folwarku szlacheckiego, składającego się z czterech budynków mieszkalnych. W 1826 roku zmarł nie pozostawiwszy potomka Karol Filip Finckenstein. Dwór wraz z majątkiem stał się wówczas własnością jego siostrzeńca - Hahnefeldta. W 1830 roku Gardzień został sprzedany baronowi Wernerowi von Gustedt. Jego żona Jenny była owocem romansu króla Westfalii Hieronima Bonaparte z matką baronowej von Gustedt - arystokratką Dianą von Papenheim. Młodzi małżonkowie zakupili Gardzień dzięki pieniądzom otrzymanym w darze ślubnym od Hieronima Bonaparte. W tym czasie do miejscowego majątku należały folwarki Jędrzejowice, Starzykowo Wilekie oraz Starzykowo Małe. Z inicjatywy Jenny von Gustedt wybudowano we wsi szkołę, do której baronowa posyłała również swoje własne dzieci. Córka Hieronima Bonaparte przebudowała również pałac w Gardzieniu, inspirując się architekturą pałacu Wittum w Weimarze. Założyła również pałacowy park, w którym poleciła wznieść domek herbaciany. W 1850 roku Werner von Gustedt otrzymał nominację na stanowisko landrata powiatu suskiego. Rodzina przeprowadziła się do Susza, a pałac służył jako ochronka dla sierot i dzieci z najuboższych rodzin chłopskich. W 1864 roku po śmierci męża Jenny von Gustedt sprzedała Gardzień kupcowi rodem z Berlina niejaki Jonas. W 1884 roku majątek wykupił od Jonasa Zidowitz. W 1900 roku Gardzień stał się własnością hrabiego Finck von Finckenstein.

W czasie I wojny światowej w pałacu działała szkoła dokształcająca i kwatera dla uchodźców. Po 1918 roku rezydowała w nim wdowa po grafie. W 1932 roku Organizacja Gdańska S.A. prowadziła w pałacu szkołę sportową. Przed 1939 roku Finck von Finckenstein przekazał pałac swojemu nadleśniczemu, który urządził w niej siedzibę zarządu dóbr leśnych, obejmujących teren rozciągający się od Iławy do Wikielca i Stradomna wzdłuż Jezioraka aż po Siemiany.

Pałac i zabudowania dworskie przetrwały zawieruchę II wojny światowej, jednak w chwili przeniesienia siedziby nadleśnictwa budynki zaczęły popadać w ruinę. Grabieże,dewastacje i bezprawne rozbiórki stanowiły dopełnienie smutnego obrazu.

Liczba mieszkańców i budynków mieszkalnych

1817 - 32 osoby, 3 budynki

1831 - 92 osoby, 2 budynki

1864 - 214 osób, 11 budynków

1871 - 177 osób, 10 budynków

1885 - 176 osób, 10 budynków

1895 - 206 osób, 12 budynków

1905 - 148 osób, 10 budynków

Zabytki

• Dawny park dworski z przełomu XVIII i XIX wieku, powierzchnia ok. 7 ha
• Pozostałości pałacu

Bibliografia

1. Iława. Z dziejów miasta i powiatu, red. Andrzej Wakar, Olsztyn 1972.
2. Niesiobędzki Wiesław, Powiat iławski. Dzieje, zabytki, pejzaż i kultura. Szkice historyczne, wydanie II, poprawione i poszerzone, Iława 2008.
3. Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Westpreussen, Commission bei Leon Saunier, Danzig und Elbing 1858.
4. Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
5. Wojewódzka ewidencja zabytków [data dostępu: 5.03.2014]
6. Plan zagospodarowania przestrzennego gminy Iława 2003: Uchwała Nr XIII/108/2003 z dnia 3 grudnia 2003 [data dostępu: 5.03.2014]
7. Strategia rozwoju gminy Iława 2000-2015 [data dostępu 5.03.2014]
8. Bank Danych Lokalnych GUS [data dostępu: 5.03.2014]