Osadnictwo holenderskie

Osadnictwo holenderskie – zjawisko obsadzania opuszczonych wsi przez kolonistów z Niderlandów zainicjowane w XVI stuleciu, obejmujące obszar Prus Królewskich i Książęcych.

Tradycyjny holenderski dom podcieniowy w Stalewie. Fot.Sławomir Milejski. Źródło: Commons Wikimedia [15.11.2014]

Stela na zabytkowym cmentarzu mennonitów w Stalewie. Fot. Aniceta. Źródło: Commons Wikimedia [15.11.2014]

Historia osadnictwa holenderskiego

Prusy, wyniszczone przez konflikty polsko-krzyżackie, musiały podnieść się z kryzysu. Szczególnie aktywnie zabiegali o to właściciele ziemscy, pragnący poprawić poziom swoich dochodów. Jedną z szans podbudowania gospodarki okazało się otwarcie granic przed holenderskimi przybyszami.

Osadnictwo na prawie holenderskim polegało na obsadzaniu ziemi leżącej odłogiem na zasadzie wieloletniej dzierżawy, umożliwiającej czerpanie z niej zysków, ale bez prawa własności gruntu. Koloniści mieli możliwość przekazania ziemi swoim spadkobiercom, a co ważne, korzystali z wolności osobistej. Atrakcyjnie przedstawiała się w tym kontekście perspektywa zasiedlenia wyludnionych ziem i zagospodarowanie znacznych połaci mokradeł.

Holenderscy emigranci przybywali do Prus motywowani nie tylko szansą na poprawę bytu czy finansowy sukces. Kryzys gospodarczy w Niderlandach, towarzyszący mu głód oraz prześladowania protestantów zmuszały rzesze ludności do opuszczenia kraju. W przypadku motywacji religijnej niebagatelne znaczenie odgrywał fakt, że znaczna część przybyłych do Prus osadników była mennonitami, reprezentantami wyznania protestanckiego. Główne zasady wiary mennonitów obejmowały chrzest w wieku 14 lat, zakaz używania i noszenia broni, sprawowania wysokich urzędów, składania przysięgi. Odrzucali oni instytucję kapłaństwa, tworząc własne zbory. Wierni kolegialnie dokonywali wyboru pastorów. Grzesznicy byli natomiast zagrożeni wykluczeniem z gminy. Mennonici nie uznawali służby wojskowej, co w późniejszym okresie stało się przyczyną opuszczenia przez nich Prus. Nastąpiło to po wydaniu w 1732 roku edyktu, nakazującego opuszczenie Prus przez mennonitów uciekających przed służbą wojskową. W 1789 roku kolejny edykt pozbawiał mennonitów prawa do dzierżawy oraz posiadania własnego majątku. 3 marca 1886 roku weszła w życie ustawa o obowiązkowej służbie wojskowej. Rozpoczęła się wówczas emigracja mennonitów do Ameryki Północnej i Rosji.

Kolonistów z Niderlandów nazywano Hollendrami, Holendrami, Olędrami. Jednak po pewnym czasie wymienione określenia były używane w stosunku do wszystkich kolonistów obsadzających ziemię na prawie holenderskim. Olędrami do połowy XIX wieku mogli być zatem Niemcy, Polacy, Czesi, Węgrzy czy Szkoci. Przybysze z Niderlandów byli przede wszystkim rolnikami i rzemieślnikami. Holendrzy byli specjalistami w zakresie melioracji i hodowli wysokomlecznych krów. Tworzyli grupę najzamożniejszych chłopów, ciesząc się dobrze funkcjonującym samorządem gromadzkim. Po rozbiorach Polski i przetasowaniach politycznych zaczynali stopniowo tracić swoje przywileje oraz odrębność. Wielu zdecydowało się na emigrację m.in. do Kanady. Wyjeżdżali na Ukrainę, a nawet Syberię. Szczególnie intensywnie o mennonitów zabiegały władze rosyjskie, oferujące niezwykle korzystne warunki. Wspólnoty holenderskie praktycznie zanikły do połowy XIX stulecia. W 1918 roku a terenie ówczesnego powiatu elbląskiego żyło 1820 potomków osadników z Niderlandów. Jednak ostatni mennonici opuścili omawiany obszar dopiero w 1945 roku.

Pierwsza osada holenderska została założona w okolicach Pasłęka. W 1454 roku przed Holendrami stanęła szansa zasiedlenia Żuław Gdańskich. W połowie XVI wieku zasiedlali oni podmiejskie dobra w okolicach Elbląga bez prawa zamieszkania na terenie miasta. W 1590 roku w mieście zaczęła funkcjonować pierwsza świątynia mennonitów (działała do 1900 roku), która mieściła się w zachowanej do czasów współczesnych, kamienicy Josta von Kampe.

Najliczniejsze przykłady osadnictwa holenderskiego zachowały się w powiecie elbląskim. Niezwykłą pozostałością po holenderskich osadnikach są bez wątpienia cmentarze, oryginalne domy podcieniowe oraz nieliczne zachowane do czasów współczesnych wiatraki. Nekropolie zachowały się m.in. w miejscowości Markusy, Złotnica, Rozgart, Jezioro, Wikrowo, Węgły, Żurawiec, Tropy, Kępniewo.

Zobacz też

Cmentarz mennonicki w Jeziorze
Cmentarz mennonicki w Kępniewie
Cmentarz mennonicki w Markusach
Cmentarz mennonicki w Rozgarcie
Cmentarz mennonicki w Stalewie
Cmentarz mennonicki w Wikrowie
Dom podcieniowy w Rozgarcie
Zbór pomennonicki w Rozgarcie

Bibliografia

Joć Iwona, Mennonici. Opowieść o pracy i wierze, "Pomerania", 2007, nr 9, s. 23–25.
Klassen Peter J., Ojczyzna dla przybyszów: wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, tłum. Aleksandra Borodin, Warszawa 2002.
Klim Roman, Mennonici w Polsce, "Jantarowe Szlaki", 1997, nr 2, s.6–9.
Kzik Edmund, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994.
Domino Jan, Domy podcieniowe na Żuławach elbląskich i Wysoczyźnie Elbląskiej [10.11.2014]
Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce [10.11.2014]
Mennonici w Elblągu, historia.bibliotekaelblaska.pl [15.11.2014]
Mennonici na Żuławach, zulawy.info [15.11.2014]
Lech Słodownik, Żuławy Pasłęckie i mennonici, glospasleka.pl [15.11.2014]
Historia Wysoczyzny Elbląskiej [15.11.2014]