Grążel żółty

Grążel żółty
Nuphar lutea
(L.) Sibth. & Sm.
Grążel żółty. Autor: Vonvikken. Źródło: Commons Wikimedia
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	okrytonasienne
Klasa	dwuliścienne
Rząd	grzybieniowce
Rodzina	grzybieniowate
Rodzaj	grążel
Gatunek	grążel żółty
Synonimy

Grążel żółty (Nuphar lutea (L.) Sibth. & Sm.) – gatunek rośliny należący do rodziny grzybieniowatych (Nymphaeaceae), rzędu grzybieniowców (Nymphaeales).

Morfologia

Grążel wykształca pod wodą długie, rozgałęzione kłącze o średnicy do 8 cm, rosnące poziomo w mule dennym. Na górnej powierzchni kłącze pokryte jest bliznami po starych, opadłych liściach. Kłącze jest organem magazynującym materiały zapasowe.

Z wierzchołka kłącza wyrastają liście i kwiaty, z dolnej części wyrastają nitkowate korzenie. Liście pływające, zielone do brunatnawych, o długości ok. 30 cm, skórzaste, owalne, z głęboko wyciętą nasadą, ogonek trójkątny długości 0,5–3 (4) m. Drugorzędne nerwy nie łączą się ze sobą, są bardziej gęste niż u grzybieni białych i przy brzegu blaszki są 1-3-krotnie widlasto rozgałęzione. U grążela występuje zjawisko heterofilii - liście zanurzone mają pokrój sałatowaty.

Kwitnie od maja do września. Kwiaty pojedyncze, duże (średnica 4-7 cm), błyszczące, koloru żółtego o silnym zapachu z licznymi łyżeczkowatymi płatkami korony i 5 działkami kielicha. Płatki posiadają gruczoły miodne na grzbiecie. Słupek składa się z 5-24 zrośniętych owocolistków, a jego znamię jest tarczowate i lejkowato wgłębione. Przedsłupne lub równoczesne kwiaty wyrastają pojedynczo nad wodą na długich szypułkach (o długości dochodzącej nawet do 2 m). Szypułki te w górnej części są trójkanciaste.

Owocem jest torebka o kształcie pękatej butelki. Podczas dojrzewania zielona warstwa zewnętrzna pęka nieregularnie, odsłaniając półksiężycowate części z nasionami. Nasiona liczne, ciężkie, z lepkim śluzem, kształtu jajowatego, zielonkawo-żółte do brunatnych, z pęcherzykami powietrza umożliwiającymi unoszenie się na wodzie. Roślina rozsiewana przez wodę (hydrochoria). Rozmnaża się także wegetatywnie przez kłącze.

Rozmieszczenie i ekologia

Występuje niemal w całej Europie oraz w środkowej i zachodniej Azji. W Polsce na niżu jest rośliną pospolitą. Odnotowany m.in. w rezerwacie Jezioro Martwe, rezerwacie Las Warmiński, rezerwacie Krutynia Dolna oraz na obszarach Natura 2000 Jezioro Woszczelskie, Natura 2000 Ostoja Północnomazurska.

Zasiedla strefę przybrzeżną zbiorników i wolnopłynących cieków: stawy, przybrzeżne strefy jezior, starorzecza, zakola rzek i rzeki o wolnym nurcie. Często spotkać go można razem z grzybieniami białymi. Posiada szeroką amplitudę ekologiczną względem trofii: od eutrofii (najczęściej), poprzez mezotrofię, do dystrofii. Porasta różnorodne podłoża: od mineralnego (rzadziej) do organicznego i gytii wapiennej (częściej). Jest hydrofitem wytwarzającym różne formy morfologiczne pędów, w zależności od warunków środowiska. W zbiornikach o silnym falowaniu wody lub szybkim nurcie, jak również przy długotrwałym i wysokim zalewie, rozwija się forma podwodna, o cienkich i falistych blaszkach liściowych, bez aparatów szparkowych. W przypadku kiedy zbiornik ulega spłyceniu, powstaje forma lądowa o drobnych liściach i kwiatach.

U grążela żółtego zimuje tylko kłącze - geofit ryzomowy. Kłącze po wykiełkowaniu z nasiona rośnie i rozgałęzia się, a roślina zakwita po raz pierwszy dopiero po 3-4 latach. Jest gatunkiem charakterystycznym dla Cl. Nymphaeion, Ass. Nupharo-Nymphaeetum albae.

Wartość użytkowa

Grążel żółty jest objęty ochroną częściową na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin.
Grążel żółty jest rośliną trującą. Związki chemiczne, takie jak: nufaryna, nufarydyna, nufarolidyna i pochodne tioalkaloidów stosowane są w lecznictwie. Alkaloidy znajdujące się w roślinie działają porażająco na korę mózgową. Wykazuje działanie przeciwzapalne - odwary z kłącza grążela stosuje się w celu leczenia uszkodzeń skóry. Jest preparatem na oparzenia. Roślina stosowana jest również w medycynie niekonwencjonalnej, w homeopatii.

Wykorzystywana w uprawach przydomowych jako ozdobna bylina oczek wodnych. Do celów tych wykorzystuje się zwykle odmiany pełnokwiatowe. Używany jest również do zazieleniania stawów hodowlanych pstrągów. Dawnej kłącza ze względu na ich walory odżywcze służyły do dokarmiania świń.

Ciekawostki

Wytwarzanie delikatnych liści zanurzonych (obok pływających) odróżnia grążela żółtego (Nuphar lutea) od grzybienia białego (Nymphaea alba). Ogonki liściowe u grążela żółtego są trójkątne, a blaszki wyróżniają się pierzastym unerwieniem. Grzybień biały ma ogonki cylindryczne, a blaszki liściowe mają unerwienie dłoniaste.

Grążel żółty wytwarza znaczną ilość biomasy, która rozkłada się na dnie, przyczyniając się pośrednio do zarastania zbiorników wodnych.

Tworzy mieszańca z grążelem drobnym o łac. nazwie Nuphar x spenneriana Gaudin. Zapylany jest przez muchówki, czasami jest samopylny.

Bibliografia

Matuszkiewicz Władysław, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa 2006.
Piękoś-Mirkowa Halina, Mirek Zbigniew, Rośliny chronione, Warszawa 2006.

Zobacz też

pl.wikipedia.org [10.02.2015]
przyrodniczek.pl [10.02.2015]
gios.gov.pl[10.02.2015]