Mazury

Mazury – region geograficzny i kulturowy Polski północno-wschodniej, współcześnie położony w granicach województwa warmińsko-mazurskiego. Pod względem geograficznym obejmuje w większości teren Pojezierza Mazurskiego, część Wzniesienia Mławskiego i Garbu Lubawskiego oraz niewielki fragment Pojezierza Iławskiego. We współczesnym odbiorze nazwa Mazury kojarzona jest silnie z Warmią, a oba regiony historyczno-kulturowe tworzące większą część województwa bywają mylone ze sobą, względnie nawet ujednolicane. Historycznie występują jednak znaczne różnice.

Mazury (obszar w ramach Prus Wschodnich z przewagą ludności mówiącej po polsku)

Jezioro Mamry

Jezioro Nidzkie

Popiersie Mrongowiusza w Olsztynku.
Fot. K. Romulewicz.

Wojciech Kętrzyński

Fryderyk Leyk. Źródło: Z archiwum WBP w Olsztynie

Zobacz też

• Mazurzy - grupa etniczna

Nazwa

Według Jana Grzeni etymologii nazwy "Mazury" należy dopatrywać się w rzeczowniku "maź", dawniej oznaczającym smołę, ze względu na zamieszkujących te ziemie smolarzy. Pochodzenie tego znaczenia, w którym Mazury stanowią liczbę mnogą, datowane jest na XV wiek. Podkreślić jednak należy, że Mazurami, czy też częściej Mazurami pruskimi, nazywano osadników z Mazowsza i ich potomków, którzy zasiedlali te tereny (południe i wschód Prus Książęcych) od XIV wieku. Jednocześnie określenie Mazur odnosiło się do rdzennych mieszkańców Mazowsza. Dzisiejsze Mazury były też zresztą określane terminem "Mazowsza Pruskiego", np. w obszernym artykule Słownika Królestwa Polskiego.

Warunki naturalne

Krajobraz mazurskich pojezierzy to efekt ostatnich zlodowaceń. Występują łańcuchy wzgórz morenowych (m.in. Garb Szeski, Góra Dylewska), zagłębienia bezodpływowe, a przede wszystkim liczne, duże jeziora. W Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, która wchodzi w skład Pojezierza Mazurskiego, znajdują się dwa największe jeziora współczesnej Polski (Śniardwy i Mamry), a jezior o powierzchni przekraczającej hektar jest ponad dwa i pół tysiąca.

Są to tereny zalesione, o bogatej faunie. Występują m.in. jelenie, sarny, dziki, zające, wiewiórki, nornice, piżmaki, lisy, wilki, jeże, borsuki. Szczególnie bogato reprezentowane są gatunki ptaków, występuje m.in. głuszec, jarząbek, cietrzew, kruk, orzechówka, sójka, dzięcioł, orzeł przedni, myszołów, błotniak, kania, jastrząb, łabędź, krogulec, sokół, gęś, kaczka, perkoz, czapla, żuraw, kormoran i inne. Charakterystyczne jest również bogactwo gatunkowe ryb.

Dzieje

Najstarsze odkryte osadnictwo na ziemiach mazurskich datowane jest na okres między XIII a V wiekiem p.n.e. (ślady kultury łużyckiej). W okresie około VI wieku p.n.e. można mówić o osadniczej kulturze kurhanów zachodniobałtyckich, której ślady pozostały m.in. na terenie dzisiejszego powiatu gołdapskiego. Z pierwszych stuleci n.e. pozostały ślady tzw. pogermańskiej kultury wielbarskiej (nazwa pochodzi od Wielbarka koło Malborka, nie mazurskiego Wielbarka). Około VI wieku n.e. wytworzyły się trzy większe wspólnoty plemienne: zespół galindzki, jaćwieski i estyjski.

Tereny Mazur w latach wczesnego średniowiecza zamieszkiwały plemiona pruskie, takie jak:

• Galindowie – którzy zamieszkiwali prawie cały środkowy obszar dzisiejszych Mazur
• Sasinowie – występowali na zachodnich terenach Mazur
• Jaćwingowie – zamieszkiwali okolice dzisiejszego Ełka i Olecka

Plemiona te nigdy tworzyły jednolitego państwa i w XIII wieku nie były w stanie przeciwstawić się militarnej sile Krzyżaków. Jednocześnie odbywały się także misje chrystianizacyjne (m.in. biskupa Chrystiana), ale większy, zgubny dla Prusów wpływ miały działania wojenne. Po upadku powstań Prusów w 1283 ziemie zostały opanowane przez zakon.

Tereny współczesnych Mazur, zasiedlone osadnikami, w tym również mazowieckimi, podobnie jak sąsiednia Warmia stały się areną starań o uniezależnienie od zakonu krzyżackiego. W 1440 roku zawiązano Związek Pruski, który odegrał znaczącą rolę w tych staraniach, również militarnych, w kolejnych latach, niemniej jednak po wojnie trzynastoletniej i pokoju toruńskim w 1466 roku ziemie te pozostały w granicach Państwa Zakonnego. W 1525 roku weszły z kolei w skład wasalnych wobec Polski Prus Książęcych, co po sekularyzacji i procesie reformacji przesądziło o ewangelickim charakterze ludności.

Prusy Książęce pod panowaniem Hohenzollernów rychło podjęły starania o uniezależnienie się od Polski, niemniej jednak utrzymywano prawa językowe osadników polskich, zapewniając im opiekę religijną czy szkolnictwo, szczególnie w większych miastach, np. Ełku. Udziałem mieszkańców Mazur stały się ciężkie wydarzenia wojenne w XVII wieku, szczególnie najazdy tatarskie w epoce potopu szwedzkiego. Wydarzenia tamtego okresu przesądziły też o uwolnieniu się państwa pruskiego od brzemienia lennego, a wkrótce do koronacji króla Prus (1701). Rosnące znaczenie nowej monarchii (wspólnej z Brandenburgią) i jej udział w rozbiorze Polski w 1772 sprawił, że za Fryderyka II doszło do połączenia w jednych granicach dawnych ziem pruskich, Mazur i Warmii, jako prowincji Prusy Wschodnie.

Pruska polityka unifikacyjna zakładała większą jednolitość państwa, co oznaczało stopniowe usuwanie języka polskiego z życia publicznego na Mazurach, szkół, kościołów. Przeciwko takim działaniom występowali m.in. Gustaw Gizewiusz, Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, potem również Wojciech Kętrzyński. Działalność germanizacyjna, połączona z podporządkowaniem się większości Mazurów administracji państwowej, przyniosła jednak jednoznaczny efekt w okresie plebiscytu 1920 roku, kiedy to na Mazurach liczba głosów za Niemcami (Prusami Wschodnimi), niezależnie od bieżących działań represyjnych, wyniosła blisko 97%.

W okresie międzywojennym, a zwłaszcza hitlerowskim, wzmogły się prześladowania działaczy na rzecz polskości Mazur. W odróżnieniu od Warmii, gdzie powstało w latach 30. XX wieku kilkanaście szkół polskich, na Mazurach zdołano utworzyć tylko jedną, w Piasutnie, a jeden z nauczycieli, Jan Lanc, padł ofiarą morderstwa. Ludność przyznającą się, choćby konspiracyjnie, do polskości, spotkało duże rozczarowanie także po wojnie, kiedy ziemie znalazły się w granicach Polski. W większości zostali uznani za Niemców, do czego przyczyniała się ewangelicka wiara, odróżniająca ich nie tylko od sąsiadów z Warmii, ale i dużej liczby ludności napływowej z Kresów. W rezultacie tysiące Mazurów swoją ziemię rodzinną opuściły.

Współczesne Mazury słyną przede wszystkim z turystyki, co zawdzięczają bogactwie jezior.

Miasta mazurskie

• Ostróda
• Olsztynek
• Dąbrówno
• Nidzica
• Działdowo
• Wielbark
• Szczytno
• Pasym
• Ruciane-Nida
• Mrągowo
• Ryn
• Mikołajki
• Pisz
• Biała Piska
• Orzysz
• Giżycko
• Węgorzewo
• Gołdap
• Olecko
• Ełk

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, tom I-II, Olsztyn 2010-2011.
Dzieje Warmii i Mazur w zarysie (redakcja naukowa Tadeusz Filipkowski), tom I-2, Warszawa 1981-1983.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, pod redakcją Waldemara Mierzwy, Dąbrówno 2008.
pl.wikipedia.org [10.12.2014]