Kętrzyn

Kętrzyn
Zamek w Kętrzynie Fot. Mieczysław Kalski
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	kętrzyński
Gmina	Kętrzyn
Liczba ludności (2014)	28256
Kod pocztowy	11-400
Tablice rejestracyjne	NKE
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Kętrzyn
Położenie na mapie Polski Kętrzyn
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Kętrzyn (niem. Rastenburg) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, siedziba powiatu i gminy. W 2012 miasto liczyło 28 256 mieszkańców. W Wyborach Samorządowych 2024 mandat burmistrza uzyskał Karol Lizurej.

Ratusz
Fot. Mieczysław Kalski

Kościół ewangelicki
Fot. Mieczysław Kalski

Kętrzyn
Fot. Marek Czasnojć

Kościół św. Jacka w Kętrzynie
Fot.: © Mieczysław Wieliczko

Kościół św. Katarzyny w Kętrzynie
Fot.: © Mieczysław Wieliczko

Kętrzyn i okolice na mapie z XIX w.
Źródło: Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich, 1:300000, Paryż 1859 r.

Nazwa

Dawna niemiecka nazwa Rastenburg nawiązuje do pruskiego grodu Rast, który został zniszczony w czasie walk prusko-krzyżackich. Polscy osadnicy spolszczyli nazwę na Rastembork. Po II wojnie światowej nazwą miasta uhonorowano Wojciecha Kętrzyńskiego, który uczęszczał do miejscowego gimnazjum, chociaż rozważano także inne formy, zbliżone do dawnej nazwy niemieckiej – Raściborz lub Raścibórz.

Położenie

Kętrzyn leży nad rzeką Guber, we wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, w odległości (w linii prostej) 67 km od Olsztyna i 60 km od przejścia granicznego z Rosją w Bezledach. Geograficznie jest to styk Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, Pojezierza Mrągowskiego i Niziny Sępopolskiej.

Dzieje

Okolice współczesnego Kętrzyna do XIII wieku były ziemiami pruskiego plemienia Bartów, które zostało wyparte przez zakon. W miejscu dawnej osady Rast w 1329 roku Krzyżacy wznieśli strażnicę, która niebawem stała się celem najazdów litewskich pod wodzą książąt Olgierda i Kiejstuta. Mimo toczonych walk i kilkakrotnego zniszczenia strażnicy rozpoczęto wznoszenie kościoła św. Katarzyny, a w ramach starań o kontynuację nękanego osadnictwa postanowiono lokować miasto, co nastąpiło 11 listopada 1357 roku. Przywilej wydał komtur bałgijski Henning Schindekopf, zasadźcą czyniąc Henryka Padeluche. Wybudowano mury wraz z bramami Wysoką i Młyńską oraz furtą wodną. Miasto uczyniono siedzibą prokuratora, podlegającego bezpośrednio wielkiemu mistrzowi i dysponującego uprawnieniami komturskimi w dziedzinie lokowania wsi. Dwóch dawnych prokuratorów rastemborskich zostało później obranymi na urząd wielkiego mistrza.

W połowie XV wieku doszło do otwartego konfliktu mieszczan rastemborskich z Krzyżakami, co zaowocowało najpierw przystąpieniem miasta do Związku Pruskiego (1440), a potem, w dobie wojny trzynastoletniej, wypowiedzeniem posłuszeństwa (1454), zajęciem zamku i zamordowaniem prokuratora Wolfganga Sauera. Po negocjacjach zakon odzyskał kontrolę nad zamkiem i miastem, gwarantując amnestię buntownikom. Rastembork pozostał pod rządami zakonnymi po II pokoju toruńskim, odgrywając znaczącą rolę w czasie wojny z Polską 1520-1525. W kolejnych latach miasto znalazło się w granicach Prus Książęcych jako siedziba starosty, w związku z czym zamek przerobiono na rezydencję. Gościł tu kilkakrotnie książę Albrecht Hohenzollern.

Kolejne stulecia przyniosły rozwój gospodarczy miasta oparty głównie na rolnictwie i handlu; pewne zakłócenia przyniosły jedynie walki doby potopu szwedzkiego. W efekcie w połowie XVII wieku Rastembork był trzecim najbogatszym miastem Prus, za Królewcem i Kłajpedą. Miasto ze szczególną starannością dbało o mury miejskie, co przyczyniło się do uniknięcia typowego ówczesnego kataklizmu – epidemii, np. wielka epidemia dżumy w Prusach z lat 1708-1711 w Rastemborku kosztowała życie jedynie trzech osób. Nie ominęły natomiast miasta pożary, z których jeden (1761) doprowadził w efekcie do znaczących zmian w zabudowie i rozbiórki murów.

Od połowy XVI wieku znacząco przybyło osadników polskich, którym zapewniono z czasem polskojęzyczną opiekę duszpasterską (ewangelicką). W XVII wieku założono m.in. przykościelną szkołę polską, działał także polski kaznodzieja.

W okresie wojen napoleońskich w Rastemborku stacjonował z dywizją poznańską Jan Henryk Dąbrowski (20-21 czerwca 1807). Dalszy rozwój przyniósł wiek XIX, w 1818 uczyniono Rastembork siedzibą władz powiatowych (okazałą siedzibę administracja otrzymała pod koniec XIX wieku), a na początku II połowy stulecia miasto zyskała połączenia kolejowe (Królewiec, Korsze, Węgorzewo). Miejscową szkołę podniesiono do rangi gimnazjum, któremu w 1896 nadano imię księcia Albrechta. Dwukrotnie przenoszono jej siedzibę. Znacznie rozbudowano miejscowy garnizon wojskowy. Na przełomie XIX i XX wieku powstały nowe budynki sakralne (kościół katolicki, synagoga) i dzielnice willowe. W 1939 liczba mieszkańców przekroczyła 17 tysięcy.

W okresie II wojny światowej w pobliskim lesie gierłoskim utworzono kwaterę Hitlera – Wilczy Szaniec. Wojna przyniosła zniszczenia, częściowo w czasie bombardowań w 1942, a przede wszystkim w 1945 roku, chociaż były to raczej spalenia pozorowane przez Armię Czerwoną po wcześniejszym oddaniu miasta bez walki przez Niemców. Spalono m.in. starówkę i zamek.

Po wojnie miasto znalazło się w granicach województwa olsztyńskiego, przez pewien czas będąc siedzibą gminy Biedaszki. 7 maja 1946 przyjęto dla miasta nazwę Kętrzyn dla uczczenia wybitnego absolwenta gimnazjum, historyka Wojciecha Kętrzyńskiego. Miasto szybko zostało zaludnione ludnością napływową (w 1950 było ponad 11 tysięcy mieszkańców, dwukrotnie więcej niż w chwili zakończenia wojny). Powstało szereg instytucji kultury i oświaty, m.in. teatr miejski, biblioteka publiczna i biblioteka pedagogiczna, muzeum. Duże zasługi dla ratowania zabytków przeszłości położyła kustosz muzeum Zofia Licharewa. Odbudowany został zniszczony zamek, natomiast starówkę zabudowano w znacznym stopniu w stylu współczesnym. Przedwojenny, 17-tysięczny pułap ludności Kętrzyn osiągnął na początku lat 60. XX wieku.

Od 2002 (z kilkumiesięczną przerwą w 2007) do 2018 r. urząd burmistrza sprawował Krzysztof Hećman. W latach 2018-2024 mandat burmistrza sprawował Ryszard Niedziółka.

Zabytki

Do najważniejszych zabytków Kętrzyna należą:

• kościół św. Jerzego (bazylika mniejsza), zbudowany w XIV wieku i wielokrotnie przebudowywany, od czasów reformacji świątynia ewangelicka, ponownie katolicka od 1946
• kościół św. Jana z XVI wieku, dawna kaplica cmentarna, przez stulecia służąca duszpasterstwu ewangelickiemu w języku polskim, od 1946 jedyna w mieście świątynia ewangelicka
• zamek krzyżacki z XIV wieku, zrekonstruowany po zniszczeniach wojennych w latach 1962-1967
• kościół św. Katarzyny z 1895, neogotycki
• ratusz neogotycki z 1885
• cerkiew pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Kętrzynie z lat 30. XX wieku, dawna prywatna kaplica ewangelicka adaptowana na cerkiew prawosławną
• stara synagoga z 1853
• loża masońska z lat 60. XIX wieku, klasycystyczna
• pozostałości murów obronnych z XIV wieku
• wodociągowa wieża ciśnień z początku XX wieku
• kolejowa wieża ciśnień ze schyłku XIX wieku;
• niektóre kamienice, np. kamienica kupca Jacoby'ego

Transport

Kętrzyn jest węzłem kolejowym, z bezpośrednimi połączeniami do Olsztyna, Bałegostoku (przez Ełk), Węgorzewa. Przez miasto przechodzą drogi wojewódzkie nr 591 (Mrągowo - Michałkowo), nr 592 (Bartoszyce - Giżycko) i nr 594 (Bisztynek-Kętrzyn).

W Kętrzynie działa komunikacja miejska obsługująca trzy linie autobusowe.

Około 8 km od miasta znajduje się sportowe lotnisko Kętrzyn-Wilamowo, założone w 1935 roku. W czasie II wojny światowej lotnisko obsługiwało transport lotniczy dla kwatery Wilczy Szaniec. Stąd odlatywał po zamachu na Hitlera pułkownik Claus von Stauffenberg (1944), a dwa lata wcześniej w katastrofie lotniczej zaraz po starcie samolotu zginął Fritz Todt, minister zaopatrzenia wojennego III Rzeszy. W 1954 roku z kętrzyńskiego lotniska odlatywał samolot z więzionym prymasem Stefanem Wyszyńskim.

Sport

Od 1947 istnieje klub KKS Granica Kętrzyn, przez jakiś czas występujący w piłkarskiej III lidze. Granica rozgrywa swoje mecze na stadionie Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji przy ulicy Bydgoskiej.

W mieście działa szereg innych klubów i towarzystw sportowych, z sekcjami m.in. piłki ręcznej, taekwondo, tańca sportowego, zapasów, tenisa, szachów, kolarstwa.

Przed II wojną światową sukcesy odnosiła drużyna miejscowego Verein für Leichtathletik w hokeju na lodzie, zajmując 4. miejsce w mistrzostwach Niemiec w 1933 roku, a rok później pokonując w sparingu reprezentację Kanady.

Kultura

Najważniejsze placówki kulturalne Kętrzyna to:

• Kętrzyńskie Centrum Kultury z kinem "Gwiazda"
• Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego
• Miejska Biblioteka Publiczna
• Polsko-Niemieckie Centrum im. Arno Holza
• Stowarzyszenie im. Arno Holza dla Porozumienia Polsko-Niemieckiego w Kętrzynie
• galeria Mazurski Ogród Sztuk

Edukacja

W Kętrzynie działało w 2014 roku siedem szkół podstawowych (w tym dwie specjalne i muzyczna), sześć gimnazjów (w tym jedno dla dorosłych, jedno specjalne), sześć liceów ogólnokształcących (dwa prywatne) i dwa licea profilowane, a także Zespół Szkół Budowlanych i Zespół Szkół im. Marii Curie-Skłodowskiej (z technikami mechanicznym, odzieżowym i elektrycznym).

Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie prowadzi w Kętrzynie wydział zamiejscowy, kształcąc na kierunkach ekonomia i pedagogika.

Religia

W Kętrzynie działa pięć parafii Kościoła rzymskokatolickiego, tworzących dwa dekanaty (Kętrzyn I - Południowy Zachód oraz Kętrzyn II - Północny Wschód):

• Parafia pw. św. Jerzego w Kętrzynie
• Parafia pw. św. Katarzyny w Kętrzynie
• Parafia pw. św. Jacka w Kętrzynie
• Parafia pw. św. Brata Alberta w Kętrzynie (Adama Chmielowskiego)
• Parafia pw. św. Mateusza w Kętrzynie (personalna parafia Straży Granicznej, bez wydzielonego terytorium).

Ponadto działają:

• Parafia greckokatolicka pw. Świętego Bazylego Wielkiego w Kętrzynie
• Parafia prawosławna pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Kętrzynie
• Parafia ewangelicko-augsburska pw. św. Jana w Kętrzynie
• Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Kętrzynie
• Wspólnota Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej
• Zbór "Betel" Kościoła zielonoświątkowego w Kętrzynie

Funkcjonują również klasztory sióstr misjonarek Świętej Rodziny oraz greckokatolicki ojców bazylianów.

Współpraca z innymi miastami

Kętrzyn ma umowy partnerskie z kilkoma miastami. Są to:

• Zlate Hory (Czechy)
• Wesel (Niemcy)
• Włodzimierz Wołyński (Ukraina)
• Swietłyj (Rosja)

Ludzie związani z Kętrzynem

Wśród znanych postaci, urodzonych lub działających w Kętrzynie i okolicy, byli lub są:

• Michael Küchmeister, wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego, wcześniej prokurator w Rastemborku
• Karl Reichert, anatom
• Max von Redecker, polityk
• Jerzy Pranghe, kanonik dobromiejski, prokurator biskupi
• Wojciech Kętrzyński, historyk, uczeń miejscowego gimnazjum
• Elisabet Boehm, działaczka na rzecz praw kobiet
• Arno Holz, poeta
• Wilhelm Wien, fizyk, noblista, uczeń miejscowego gimnazjum
• Werner Quednau, pisarz
• Waldemar Grzimek, rzeźbiarz
• Klaus Malettle, historyk
• Aleksandra Jabłonka, piosenkarka

Honorowi obywatele miasta

Tytuły honorowych obywateli Kętrzyna otrzymali po 1989:

• Edmund Piszcz (22 grudnia 1998);
• Jan Paweł II (8 marca 2000);
• Stefania Woytowicz (25 października 2000);
• Hubertus Hilgendorff (15 lutego 2002);
• Jörn Schroh (15 kwietnia 2004).

Bibliografia

Kępa Zbigniew Jan, Z dziejów kościoła i parafii św. Jerzego w Kętrzynie, Lublin-Kętrzyn 2004.
Korowaj Tadeusz, Rastenburg/Kętrzyn. Dzieje miasta, Reszel 2012.
Licharewa Zofia, Kętrzyn. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1962.
Sikorski Jerzy, Historia miasta Kętrzyn [03.01.2015]
pl.wikipedia.org, Kętrzyn [03.01.2015]
miastoketrzyn.pl, oficjalna strona miasta [03.01.2015]
Miejska Biblioteka Publiczna w Kętrzynie [03.01.2015]

KKS Granica Kętrzyn [03.01.2015]