Mrągowo

Mrągowo
Herb Mrągowa Flaga Mrągowa
Ratusz w Mrągowie. Fot. Mieczysław Kalski
Rodzaj miejscowości	miasto powiatowe
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	mrągowski
Gmina	Mrągowo
Liczba ludności (2012)	22251
Strefa numeracyjna	(+48) 89
Tablice rejestracyjne	NMR
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Mrągowo
Położenie na mapie Polski Mrągowo
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Amfiteatr.
Fot. Mieczysław Kalski

Jezioro Czos
Fot. Mieczysław Kalski

"Mrongoville"
Fot. Mieczysław Kalski

Góra Czterech Wiatrów
Fot. Mieczysław Kalski

Kościół św. Wojciecha
Fot. Mieczysław Kalski

Wieża Ciśnień
Fot. Mieczysław Kalski

Jezioro Sołtyksko leży w granicach Mrągowa.
Fot. Mieczysław Kalski

Mrągowo i okolice na mapie z XIX w.
Źródło: Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich, 1:300000, Paryż 1859 r.

Mrągowo (hist. Ządzbork, Ządźbork, Żądzbork, niem. Sensburg) – miasto i gmina w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie mrągowskim. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego. Siedziba starostwa Mrągowo oraz siedziba gminy Mrągowo. Stanowisko burmistrza piastuje Jakub Doraczyński.

Charakterystyka fizjograficzna

Mrągowo jest położone nad następującymi jeziorami: jeziorem Juno, Jeziorem Magistrackim, jeziorem Czos. Zgodnie z podziałem geograficznym leży na Pojezierzu Mrągowskim, które jest częścią Pojezierza Mazurskiego. Teren ten charakteryzuje się dużą liczbą jezior oraz pagórków pochodzenia lodowcowego ze Wzniesieniem Wyszemborskim, które ma wpływ na kształtowanie mikroklimatu w mieście i jego najbliższej okolicy. Ukształtowanie powierzchni nastąpiło w ostatniej fazie zlodowacenia. Miasto leży w krajobrazie młodoglacjalnym, pagórkowatym, pojeziernym. Teren miasta i najbliższej okolicy jest bardzo urozmaicony pod względem hipsometrycznym. Obok wzgórz morenowych, takich jak Wzgórze Jaenike, Góra Czterech Wiatrów, wzniesień nad Jeziorem Czarnym i w Polskiej Wsi (ok. 200 m n.p.m.), występują głębokie rynny jeziorne wypełnione wodą lub obniżenia terenu np. w kierunku Użranek (116 m n.p.m.). Maksymalna deniwelacja dochodzi do 95 m. Występują tu również głębokie wąwozy, znajdujące się niemalże w centrum miasta.

Mrągowo znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego. Średnia roczna temperatura wynosi +6,7ºC, średnia temperatura w lipcu wynosi +17,2 °C, a w styczniu -3,5 °C. Średnia suma opadów w skali roku wynosi od 450 do 600 mm. Występują tu wiatry zmienne z kierunków wschodnich i zachodnich, o średniej prędkości 4 m/s.

Dzieje miejscowości

Niemiecka nazwa Sensburg lub Segensburg przyjęła się podczas lokacji miasta. Ludność polska napływająca w okolice Mrągowa głównie z Mazowsza używała zwykle spolszczonej nazwy: Ządźbork lub Ządzbork. Nazw tych używano zamiennie aż do 1947 r., do chwili nadania miastu nazwy Mrągowo dla uczczenia pamięci jednego z najwybitniejszych obrońców języka oraz polskości na Warmii i Mazurach – Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza.

Wszystkie hipotezy dotyczące źródłosłowu dawnej nazwy wiążą się z pierwszym członem Sens. Drugi człon – burg – miało w swojej nazwie wiele miast wschodniopruskich, np. Johannisburg (Pisz), i wyjaśnienie go nie sprawia wielkich trudności etymologicznych, gdyż burg oznacza – zamek, gród, miasto. Pierwszy człon jest zaś źródłem różnych legend oraz wielu hipotez naukowych, które starają się uzasadnić znaczenie i pochodzenie całej nazwy. Podstawą tych spekulacji były nazwy Mrągowa użyte w zapisach kronikarskich i dokumentach, jak np.: Seinszburg (1348), Seynsburg (1442), Seynsborg i Sensburgk (1444), Seesburck (1527), Seenssburg (K. Henneberger) oraz Seegensburg (M. Toeppen).

Opierając się na pierwszym członie przytoczonych w źródłach nazw, przyjmowano utworzenie nazwy miasta od kosy (Sense), którą – jak mówi legenda – odcięto niedźwiedziowi łapę podczas polowania, od czynszu (Zins) pobieranego z pobliskich okolic przez urzędników podatkowych, jezior (Seen) jakie otaczały Mrągowo.

Inna hipoteza nawiązywała do rzeki Sajny (Says, Saynfhis, Zaim, Zayenfuluss), której nazwa prawdopodobnie pochodzi z czasów sprzed lokacji Mrągowa, a jej źródłosłów zaczerpnięto z języka staropruskiego lub litewskiego. Wreszcie snuje się też domysły, że rdzeń nazwy Sensburg pochodzi od nazwiska komtura Bałgi Jana von Sayna, nadawcy praw miejskich podczas pierwotnej lokacji Mrągowa na początku XV wieku. Są to jednak tylko hipotezy.

Teren, na którym powstało Mrągowo, nosi nazwę Galindii od nazwy staropruskiego plemienia zamieszkującego obecną ziemię mrągowską. Na obszarze dzisiejszego Mrągowa była niewielka, nieprzekraczająca 100 mieszkańców osada. Od początku istnienia podlegała administracji w Szestnie, które było siedzibą wójta – prokuratora krzyżackiego pełniącego funkcję administratora z ramienia komtura bałgijskiego.

Nie zachował się dokument lokacyjny, co nie pozwala określić dokładnej daty założenia miasta. Na jednej z pieczęci miasta figuruje rok 1348. Wiadomo zaś, że w latach 1404–1407 komtur bałgijski Jan von Sayn lokował miasto na prawie chełmińskim, a wielki mistrz krzyżacki Konrad von Jungingen nadał tej miejscowości prawa miejskie. 20 lutego 1444 r. Konrad von Ehrlichskansen na prośbę mieszkańców odnowił pierwotny przywilej lokacyjny miasta Mrągowa, od którego przyjęła się data nadania praw miejskich.

Mrągowo podobnie jak wiele innych miast pruskich przetrwało wiele historycznych zawirowań. Na przestrzeni wieków palone było przez Litwinów, trawione przez liczne pożary, dziesiątkowane przez epidemie i inne kataklizmy. Jednak nadanie praw miejskich pozwalało na prowadzenie swobodnej działalności gospodarczej, chociaż odległość między Mrągowem, a Szestnem nie przekraczała 5 km. Władzę w mieście sprawował burmistrz z radą złożoną z sześciu rajców wymienionych w dokumencie po raz pierwszy w 1444 r. Sądownictwo miejskie sprawowała ława złożona z sześciu ławników. Przywilej lokacyjny przewidywał planową zabudowę miasta w trudnych warunkach terenowych między jeziorami. W pobliżu rynku (obecnie plac Michała Kajki) był zbudowany kościół parafialny istniejący od 1409 r. Proboszczem parafii w 1485 r. został ksiądz Stanisław – z pochodzenia Polak. W pobliżu miasta znajdowała się kaplica św. Jerzego należąca do braci zakonnych. W południowej części miasta (obecnie osiedle Nikutowo) istniał duży jak na owe czasy browar miejski. W latach 1454–1466 podczas wojny trzynastoletniej Mrągowo było wiele razy grabione i niszczone. Po wojnie przypadło w posiadanie państwu krzyżackiemu. W 1520 r. miasto zostało zdobyte i spalone przez oddziały polsko-czeskie. W 1527 r. książę Albert Hohenzollern nadał miastu przywileje w celu złagodzenia szkód poniesionych przez nie podczas wojny. W kolejnych latach Mrągowo nękały pożary, czego skutkiem było ubożenie ludności. W 1541 r. miasto liczyło 450 mieszkańców.

W 1754 r. wybudowano nowy kościół, rozwijała się szkoła miejska podporządkowana miejscowemu proboszczowi. W latach 1719–1733 podczas wojen prowadzonych przez Prusy w mieście stacjonował 4 pułk kirasjerów, w 1740 3. pułk huzarów, a w latach 1746–1772 7. pułk huzarów. W latach 1770–1792 przebywał tu 9. pułk Bośniaków (budynek, w którym mieściła się ich strażnica istnieje do dziś przy pl. M. Kajki). W 1786 r. założono cmentarz miejski. Zbudowano spichlerz przy dzisiejszej ulicy Roosevelta. Pomimo częstych wojen w tych latach miasto wzbogacało się o nowe domy parterowe rzemieślników i wokół rynku nie było już miejsca do zabudowy. W 1812 r. przez miasto przemaszerowały wojska napoleońskie, które dokonały wielu zniszczeń i zubożyły okolicę.

Przeważająca do tej pory w Mrągowie część ludności polskiej zaczęła maleć w związku z usuwaniem języka polskiego ze szkół oraz naciskiem miejscowej administracji niemieckiej. W 1830 r. połączono sąd miejski z sądem powiatowym w Szestnie. 1 września 1818 r. Mrągowo stało się siedzibą powiatu. Pierwszym starostą był kapitan w stanie spoczynku – August Lyśniewski. Starostwo mieściło się w jednym z budynków przy rynku, który następnie został strawiony przez pożar. W 1819 r. założono pierwszą aptekę aptekarza Graape (obecnie apteka "Pod Orłem"). Pomyślny rozwój miasta przerwał pożar, który wybuchł z 23 na 24 marca 1822 r. wielki pożar i zniszczył ponad połowę zabudowań. Dzięki pożyczkom zaciągniętym przez rzemieślników i władze miasta z banku w Królewcu miasto zaczęto odbudowywać i rozbudowywać w kierunku północnym. 3 sierpnia 1825 r. oddano do użytku ratusz, do którego przeniosło się starostwo i sąd. W tym samym roku zbudowano również nową szkołę przy ulicy Kościelnej.

W latach 30. panowały zarazy cholery, na którą w Mrągowie zmarło około 40 osób. W kolejnych latach do miasta napływała ludność żydowska oraz filiponi z okolic Wojnowa i Olecka. Przybywało również ludzi wyznania katolickiego. W 1860 r. poświęcony został nowy kościół rzymskokatolicki. Ważnym wydarzeniem było otwarcie 1 maja 1887 r. kolei wąskotorowej łączącej Mrągowo z Kętrzynem, a w 1888 r. linii kolejowej biegnącej przez Piecki, a łączącej Mrągowo z Biskupcem i Rucianem.

W 1889 r. powstała gazownia nad jeziorem Czos, dzięki której ulice miast zostały oświetlone, oraz koszary, w których mieściła się szkoła policyjna. W 1900 r. miasto posiadało już wodociągi i kanalizację. W 1903 r. do użytku oddano nową szkołę oraz szpital. Ówczesny burmistrz Hermann Jaenike dbał o estetyczny wygląd miasta. Wzgórze, na którym za jego rządów wybudowano wieże widokową Bismarcka, nazwano jego nazwiskiem. W 1905 r. w lesie nad jeziorem Juno wybudowano amfiteatr oraz wiele obiektów o charakterze rekreacyjnym (obecnie Park im. J. Słowackiego) – park był oświetlony setkami kolorowych lampionów, utworzono ścieżki spacerowe, place zabaw, restauracje, a w latach 30. nawet sanatorium. Nad brzegiem jeziora Juno i w parku odbywały się różne imprezy sportowe, kulturalno-rozrywkowe itp. W latach 1912–1913 oddano do użytku gmach starostwa.

W czasie I wojny światowej koszary w Mrągowie zostały zajęte przez Rosjan. Po zakończeniu wojny aż do 1920 r. nie było w mieście stabililnej sytuacji, co utrudniało jego normalny rozwój. 11 listopada 1920 r. został przeprowadzony plebiscyt na Warmii i Mazurach, w którym zwyciężyli Niemcy. W latach 20. rozpoczęto budowę reprezentacyjnych gmachów szkół średnich, domów mieszkalnych oraz hoteli. Lata II wojny światowej były wyjątkowo trudne dla Mrągowa z powodu dokonywania tzw. czystek wśród społeczeństwa pod względem lojalności wobec polityki Hitlera. Szczególnie postępowano z ludnością wykazującą polskie postawy narodowe, którą aresztowano i wywożono do obozów koncentracyjnych. W brutalny sposób został zabity działacz polski Julian Jaskółka. Życie kulturalne i towarzyskie zupełnie zanikło, setki młodych mężczyzn zostało wcielonych do Wehrmachtu. Mrągowo było miejscem utworzenia obozu jeńców wojennych polskich, francuskich, włoskich i rosyjskich; miejscem obozów pracy składających się głównie z Polek i Polaków przywiezionych na przymusowe roboty. 27 stycznia 1945 roku miasto zostało zdobyte i zniszczone przez Armię Czerwoną w około 20%.

W lipcu 1945 roku urząd burmistrza objął polski repatriant z Wileńszczyzny Feliks Guis, który wspólnie z pierwszym starostą – Czesławem Krzewińskim – przywracał miasto do życia. Miejsce wyjeżdżającej ludności autochtonicznej lub ubyłej w czasie działań wojennych zaczęli zajmować Polacy z Kurpiowszczyzny, województw Centralnej Polski oraz wysiedleńcy z Kresów Wschodnich Polski. Pomimo że w Mrągowie nie było działań wojennych, miasto zostało spalone tuż po wyzwoleniu.

Po II wojnie światowej nastąpił gwałtowny rozwój miasta, powstawały nowe osiedla i ulice. W latach 80. XX w. do Mrągowa przyłączono pobliską wieś Nikutowo. W 1970 r. miasto liczyło 18 000 mieszkańców, a w 1997 ok. 23 000.

Gospodarka

Miasto stanowi typowo turystyczny ośrodek. Znajduje się w nim duża liczba hoteli, pensjonatów, prywatnych miejsc noclegowych. Działają sklepy z zakresu różnych branż, restauracje, banki. Głównymi dziedzinami gospodarki w mieście są: przemysł spożywczy (mleczarski), drzewny (meblarstwo) i odzieżowy. Do największych zakładów w Mrągowie zaliczyć można:

• Zakład Przemysłu Odzieżowego "Warmia"
• Okręgową Spółdzielnię Mleczarską
• firmę Mazur Direkt Sp. z o.o. – firma została zamknięta, a jej teren stoi opustoszały. Nie przewiduje się żadnych inwestycji na terenie byłej firmy.

W samym Mrągowie największe znaczenie mają handel i usługi. Jednym z największych zakładów produkcyjnych jest firma AdamS H. Pędzich produkująca okna PCV i Alu nie tylko na całą Polskę, ale również rynki zagraniczne. W miejscowości działał Zakład Rybacki Mrągowo wchodzący w skład Państwowego Gospodarstwa Rybackiego Olsztyn. Wcześniej funkcjonowało samodzielne Państwowe Gospodarstwo Rybackie Mrągowo.

W nowej Strategii rozwoju województwa warmińsko-mazurskiego z 2013 r. teren gminy został zakwalifikowany do tzw. Tygrysów warmińsko-mazurskich – obszarów wymagających strategicznej interwencji ze względu na możliwości rozwojowe.

Kultura

W mieście odbywają się cykliczne imprezy w amfiteatrze nad jeziorem Czos:

• Piknik Country
• Mazurska Noc Kabaretowa
• Festiwal Muzyki Kresowej

W Mrągowie działa także Miasteczko Mrongoville – miasteczko w stylu dzikiego zachodu, położone na peryferiach miasta.

W mieście funkcjonuje ponadto:

• Centrum Kultury i Turystyki
• Muzeum Sprzętu Wojskowego
• Miejska Biblioteka Publiczna
• Biblioteka Pedagogiczna
• Kino Zodiak
• Muzeum Ziemi Mrągowskiej

Miasto przyznaje również Statuetkę Mrongowiusza.

Edukacja

W mieście znajdują się przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, licea, szkoły zawodowe i technika:

• Przedszkole Publiczne nr 1
• Szkoła Podstawowa nr 1
• Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia
• Państwowe Liceum Pedagogiczne

Organizacje i stowarzyszenia

• Ruch Autonomii Mazur
• Towarzystwo Miłośników Ziemi Mrągowskiej

Religia

• parafia pw. bł. Honorata Koźmińskiego
• parafia pw. św. Wojciecha
• Parafia Prawosławna pw. Przemienienia Pańskiego
• Parafia pw. Matki Bożej Saletyńskiej
• Parafia pw. św. Ojca Pio
• Parafia pw. św. Rafała Kalinowskiego

• parafia ewangelicko-augsburska
• zbór Kościoła zielonoświątkowego

Ludzie związani z miejscowością

Ludzie związani z miastem:

• Krzysztof Celestyn Mrongowiusz
• Feliks Guis
• Czesław Krzewiński
• Bolesław Wytrążek (1907–1978) – nauczyciel, organizator szkolnictwa na Warmii i Mazurach, założyciel i dyrektor Liceum Pedagogicznego w Mrągowie
• Jerzy Krasiński – obecny wójt gminy Mrągowo
• Bogdan Kurta – obecny starosta powiatowy powiatu mrągowskiego

Zabytki

• ratusz – centralny punkt mrągowskiego rynku
• Strażnica Bośniacka – ryglowy budynek z ok. XVIII w., usytuowany obok ratusza, w roku 1790 stacjonował tu 9 Pułk Bośniaków
• zabytkowe kamienice
• apteka "Pod Orłem" – jeden z najstarszych i najlepiej zachowanych budynków w mieście z początku XIX w.
• cerkiew prawosławna
• kamienica rabina – zabytkowy budynek położony przy ulicy Ratuszowej, wybudowany w 1904 roku
• kościół ewangelicki – obiekt wybudowany w XVIII wieku
• kościół katolicki pw. św. Wojciecha – zbudowany w stylu neogotyckim w 1860 roku
• gmach Urzędu Miejskiego – budynek reprezentacyjny z 1912 roku, wybudowany w stylu neorenesansowym holenderskim; obecnie mieści się tu Urząd Miasta, Urząd Gminy i Starostwo Powiatowe
• Wieża Bismarcka – wieża znajduje się w parku im. W. Sikorskiego, na tak zwanym Wzgórzu Jaenike
• zabytkowe cmentarze – położone przy ul. Brzozowej
• pozostałości po wiadukcie "zwalony most" – dawny most kolejowy w Nikutowie na linii Mrągowo-Piecki–Ruciane
• Stara Chata – obecnie restauracja
• pomnik Mikołaja Kopernika – odsłonięty w 1973 r. z okazji 500. rocznicy urodzin uczonego
• pomnik papieża Jana Pawła II (skwer Jana Pawła II)
• pomnik patrona miasta – K.C. Mrongowiusza (ulica Królewiecka)
• Pomnik XXXV-lecia PRL (plac marszałka Józefa Piłsudskiego)
• obelisk upamiętniający polskich i niemieckich lotników (przy Panoramicu-Oscar na Jaszczurczej Górze)

Turystyka

W miejscowości ma swój koniec Szlak pieszy Marcinkowo - Mrągowo.

Bibliografia

Mrągowo. Z dziejów powiatu i okolic, pod red. Andrzeja Wakara, Olsztyn 1975, 487 ss.