Osadnictwo holenderskie

Osadnictwo holenderskie - proces obejmujący pojawienie się osadników z Niderlandów, którzy w XVI-XVII stuleciu zakładali wsie na terenie Prus.

http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mennonite_house_in_Stalewo?uselang=pl#mediaviewer/File:SM_Stalewo19_%280%29_ID_644999.jpg dostęp: 15.11.2014

Prusy, wyniszczone przez konflikty polsko-krzyżackie, musiały podnieść się z kryzysu. Szczególnie aktywnie zabiegali o to właściciele ziemscy, pragnący poprawić poziom swoich dochodów. Jedną z szans podreperowania gospodarki okazało się otwarcie granic przed holenderskimi przybyszami. Osadnictwo na prawie holenderskim polegało na obsadzaniu ziemi leżącej odłogiem za zasadzie wieloletniej dzierżawy, umożliwiającej czerpanie z niej zysków, ale bez prawa własności gruntu. Koloniści mieli możliwość przekazania ziemi swoim spadkobiercom, a co ważne, korzystali z wolności osobistej. Atrakcyjnie przedstawiała się w tym kontekście perspektywa zasiedlenia wyludnionych ziem i zagospodarowanie znacznych połaci mokradeł.

Holenderscy emigranci przybywali do Prus motywowani nie tylko szansą na poprawę bytu czy finansowy sukces. Kryzys gospodarczy w Niderlandach, towarzyszący mu głód oraz prześladowania protestantów zmuszały rzesze ludności do opuszczenia kraju. W przypadku motywacji religijnej niebagatelne znaczenie odgrywał fakt, iż znaczna część przybyłych do Prus osadników była mennonitami, reprezentantami wyznania protestanckiego. Główne zasady wiary mennonitów obejmowały chrzest w wieku 14 lat, zakaz używania i noszenia broni, sprawowania wysokich urzędów, składania przysięgi. Odrzucali instytucję kapłaństwa, tworząc własne zbory. Wierni kolegialnie dokonywali wyboru pastorów. Grzesznicy byli natomiast zagrożeni wykluczeniem z gminy. Mennonici nie uznawali służby wojskowej, co w późniejszym okresie stało się przyczyną opuszczenia przez nich Prus. Nastąpiło to po wydaniu w 1732 roku edyktu, nakazującego opuszczenie Prus przez mennonitów uciekających przed służbą wojskową. W 1789 roku kolejny edykt pozbawiał mennonitów prawa do dzierżawy oraz posiadania własnego majątku. 3 marca 1886 roku weszła w życie ustawa o obowiązkowej służbie wojskowej. Rozpoczęła się wówczas emigracja mennonitów do Ameryki Północnej i Rosji.

http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Cemetery_in_Stalewo#mediaviewer/File:A-2436_Stalewo_cmentarz_ewangelicki_6.JPG dostęp: 15.11.2014

Kolonistów nazywano z Niderlandów nazywano Hollendrami, Holendrami, Olędrami. Jednak po pewnym czasie, wymienione określenia były używane w stosunku do wszystkich kolonistów, obsadzających ziemię na prawie holenderskim. Olędrami do połowy XIX wieku mogli być zatem Niemcy, Polacy, Czesi, Węgrzy czy Szkoci. Przybysze z Niderlandów byli przede wszystkim rolnikami i rzemieślnikami. Holendrzy byli specjalistami w zakresie melioracji i hodowli wysokomlecznych krów. Tworzyli grupę najzamożniejszych chłopów, ciesząc się dobrze funkcjonującym samorządem gromadzkim. Po rozbiorach Polski i przetasowaniach politycznych zaczynali stopniowo tracić swoje przywileje oraz odrębność. Wielu zdecydowało się na emigrację m.in. do Kanady. Wyjeżdżali na Ukrainę, a nawet Syberię. Szczególnie intensywnie o mennonitów zabiegały władze rosyjskie, oferujące niezwykle korzystne warunki. Wspólnoty holenderskie praktycznie zanikły do połowy XIX stulecia. W 1918 roku a terenie ówczesnego powiatu elbląskiego żyło 1820 potomków osadników z Niderlandów. Jednak ostatni mennonici opuścili omawiany obszar dopiero w 1945 roku.

Pierwsza osada holenderska została założona w okolicach Pasłęka. W 1454 roku przed Holendrami stanęła szansa zasiedlenia Żuław Gdańskich. W połowie XVI wieku zasiedlali podmiejskie dobra w okolicach Elbląga bez prawa zamieszkania na terenie miasta. W 1590 roku w mieście zaczęła funkcjonować pierwsza świątynia mennonitów (działała do 1900 roku), która mieściła się w zachowanej do czasów współczesnych, kamienicy Josta von Kampe.

Najliczniejsze przykłady osadnictwa holenderskiego zachowały się w powiecie elbląskim. Niezwykłą pozostałością po holenderskich osadnikach są bez wątpienia cmentarze oraz oryginalne domy podcieniowe. Nekropolie zachowały się m.in. w miejscowości Markusy, Złotnica, Rozgart, Jezioro, Wikrowo, Węgły, Żurawiec, Tropy, Kępniewo.

==Zabytki osadnictwa holenderskiego na terenie powiatu elbląskiego==

Bibliografia

1. Joć Iwona, Mennonici. Opowieść o pracy i wierze, Pomerania, 2007, nr 9, s. 23-25.
2. Klassen Peter J., Ojczyzna dla przybyszów: wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, tłum. Aleksandra Borodin, Warszawa 2002.
3. Klim Roman, Mennonici w Polsce, Jantarowe Szlaki, 1997, nr 2, s.6-9.
4. Kzik Edmund, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994.
5. Domino Jan, Domy podcieniowe na Żuławach elbląskich i Wysoczyźnie Elbląskiej [dostęp: 10.11.2014]
6. Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce [dostęp: 10.11.2014]
7. Mennonici w Elblągu [dostęp: 15.11.2014]
8. Mennonici na Żuławach [dostęp: 15.11.2014]
9. Lech Słodownik, Żuławy Pasłęckie i mennonici [dostęp: 15.11.2014]
10. Historia Wysoczyzny Elbląskiej [dostęp: 15.11.2014]

Zobacz też

• Cmentarz mennonicki w Jeziorze
• Cmentarz mennonicki w Kępniewie
• Cmentarz mennonicki w Markusach
• Cmentarz mennonicki w Rozgarcie
• Cmentarz mennonicki w Stalewie
• Cmentarz mennonicki w Wikrowie
• Dom Podcieniowy w Rozgarcie
• Zbór pomennonicki w Rozgarcie