Mazury

Mazury to tradycyjny region historyczny i kulturowy Polski północno-wschodniej, współcześnie położony w granicach województwa warmińsko-mazurskiego. Geograficznie obejmuje obszary pojezierzy – Mazurskiego i Iławskiego.

We współczesnym odbiorze nazwa Mazury kojarzona jest silnie z Warmią, a oba regiony historyczne, tworzące większą część województwa, bywają mylone ze sobą względnie nawet ujednolicane. Historycznie występują jednak znaczne różnice.

Nazwa

Według Jana Grzeni etymologii nazwy "Mazury" należy dopatrywać się w rzeczowniku "maź", dawniej oznaczającym smołę, ze względu na zamieszkujących te ziemie smolarzy. Pochodzenie tego znaczenia, w którym Mazury stanowią liczbę mnogą, datowane jest na XV wiek. Podkreślić jednak należy, że Mazurami, czy też częściej Mazurami pruskimi, nazywano osadników z Mazowsza i ich potomków, którzy zasiedlali te tereny (południe i wschód Prus Książęcych) od XIV wieku. Jednocześnie określenie Mazur odnosiło się do rdzennych mieszkańców Mazowsza. Dzisiejsze Mazury były też zresztą określane terminem "Mazowsza Pruskiego", np. w obszernym artykule Słownika Królestwa Polskiego.

Warunki naturalne

Krajobraz mazurskich pojezierzy to efekt ostatnich zlodowaceń. Występują łańcuchy wzgórz morenowych (m.in. Garb Szeski, Góra Dylewska), zagłębienia bezodpływowe, a przede wszystkim liczne, duże jeziora. W Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, która wchodzi w skład Pojezierza Mazurskiego, znajdują się dwa największe jeziora współczesnej Polski (Śniardwy i Mamry), a jezior o powierzchni przekraczającej hektar jest ponad dwa i pół tysiąca.

Są to tereny zalesione, o bogatej faunie. Występują m.in. jelenie, sarny, dziki, zające, wiewiórki, nornice, piżmaki, lisy, wilki, jeże, borsuki. Szczególnie bogato reprezentowane są gatunki ptaków, występuje m.in. głuszec, jarząbek, cietrzew, kruk, orzechówka, sójka, dzięcioł, orzeł przedni, myszołów, błotniak, kania, jastrząb, łabędź, krogulec, sokół, gęś, kaczka, perkoz, czapla, żuraw, kormoran i inne. Charakterystyczne jest również bogactwo gatunkowe ryb.

Dzieje

Najstarsze odkryte osadnictwo na ziemiach mazurskich datowane jest na okres między XIII a V wiekiem p.n.e. (ślady kultury łużyckiej). W okresie około VI wieku p.n.e. można mówić o osadniczej kulturze kurhanów zachodniobałtyckich, której ślady pozostały m.in. na terenie dzisiejszego powiatu gołdapskiego. Z pierwszych stuleci n.e. pozostały ślady tzw. pogermańskiej kultury wielbarskiej (nazwa pochodzi od Wielbarka koło Malborka, nie mazurskiego Wielbarka).

Około VI wieku n.e. wytworzyły się trzy większe wspólnoty plemienne: zespół galindzki, jaćwieski i estyjski. Tereny te zamieszkiwało zatem szereg plemion pruskich, nazwanych m.in. przez krzyżackiego kronikarza Piotra z Dusburga, i byli to:

• Pomezanie,
• Pogezanie,
• Warmowie,
• Natangowie,
• Galindowie,
• Sasinowie,
• Jaćwingowie,
• Bartowie,
• Sambowie,
• Nadrowowie,
• Skalowowie.

Mimo pewnych cech wspólnych, które pozwoliły późniejszym badaczom na ich klasyfikację i wskazanie wspomnianych zespołów, plemiona nie tworzyły jednolitego państwa i w XIII wieku nie były w stanie przeciwstawić się militarnej sile Zakonu Krzyżackiego. Jednocześnie odbywały się także misje chrystianizacyjne (m.in. biskupa Chrystiana), ale większy, zgubny dla Prusów wpływ miały działania wojenne. Po upadku powstań Prusów w 1283 ziemie zostały opanowane przez Zakon.

Tereny współczesnych Mazur, zasiedlone osadnikami, w tym również mazowieckimi, podobnie jak sąsiednia Warmia stały się areną starań o uniezależnienie od Zakonu Krzyżackiego. W 1440 zawiązano Związek Pruski, który odegrał znaczącą rolę w tych staraniach, również militarnych, w kolejnych latach, niemniej jednak po wojnie trzynastoletniej i pokoju toruńskim w 1466 ziemie te pozostały w granicach Państwa Zakonnego. W 1525 weszły z kolei w skład wasalnych wobec Polski Prus Książęcych, co po sekularyzacji i procesie reformacji przesądziło o ewangelickim charakterze ludności.

Prusy Książęce pod panowaniem Hohenzollernów rychło podjęły starania o uniezależnienie się od Polski, niemniej jednak utrzymywano prawa językowe osadników polskich, zapewniając im opiekę religijną czy szkolnictwo, szczególnie w większych miastach, np. Ełku. Udziałem mieszkańców Mazur stały się ciężkie wydarzenia wojenne w XVII wieku, szczególnie najazdy tatarskie w epoce potopu szwedzkiego. Wydarzenia tamtego okresu przesądziły też o uwolnieniu się państwa pruskiego od brzemienia lennego, a wkrótce do koronacji króla Prus (1701). Rosnące znaczenie nowej monarchii (wspólnej z Brandenburgią) i jej udział w rozbiorze Polski w 1772 sprawił, że za Fryderyka II doszło do połączenia w jednych granicach dawnych ziem pruskich, Mazur i Warmii, jako prowincji Prusy Wschodnie.

Pruska polityka unifikacyjna zakładała większą jednolitość państwa, co oznaczało stopniowe usuwanie języka polskiego z życia publicznego na Mazurach, szkół, kościołów. Przeciwko takim działaniom występowali m.in. Gustaw Gizewiusz, Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, potem również Wojciech Kętrzyński. Działalność germanizacyjna, połączona z podporządkowaniem się większości Mazurów administracji państwowej, przyniosła jednak jednoznaczny efekt w okresie plebiscytu 1920, kiedy to na Mazurach liczba głosów za Niemcami (Prusami Wschodnimi), niezależnie od bieżących działań represyjnych, wyniosła blisko 97%.

W okresie międzywojennym, a zwłaszcza hitlerowskim wzmogły się prześladowania działaczy na rzecz polskości Mazur. W odróżnieniu od Warmii, gdzie powstało w latach 30. XX wieku kilkanaście szkół polskich, na Mazurach zdołano utworzyć tylko jedna, w Piasutnie, a jeden z nauczycieli Jan Lanc padł ofiarą morderstwa. Ludność przyznającą się, choćby konspiracyjnie, do polskości, spotkało duże rozczarowanie także po wojnie, kiedy ziemie znalazły się w granicach Polski. W większości zostali uznani za Niemców, do czego przyczyniała się ewangelicka wiara, odróżniająca ich nie tylko od sąsiadów z Warmii, ale i dużej liczby ludności napływowej z Kresów. W rezultacie tysiące Mazurów swoją ziemię rodzinną opuściły.

Współczesne Mazury słyną przede wszystkim z turystyki, co zawdzięczają bogactwie jezior.

Miasta mazurskie

Zobacz też:

• Ostróda,
• Olsztynek,
• Dąbrówno,
• Nidzica,
• Działdowo,
• Wielbark,
• Szczytno,
• Pasym,
• Ruciane-Nida,
• Mrągowo,
• Ryn,
• Mikołajki,
• Pisz,
• Biała Piska,
• Orzysz,
• Giżycko,
• Węgorzewo,
• Gołdap,
• Olecko,
• Ełk.

Bibliografia

• Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, tom I-II, Olsztyn 2010-2011;
• Dzieje Warmii i Mazur w zarysie (redakcja naukowa Tadeusz Filipkowski), tom I-2, Warszawa 1981-1983;
• Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany (pod redakcją Waldemara Mierzyw), Dąbrówno 2008;
• Mazury w polskojęzycznej Wikipedii (dostęp: 10 grudnia 2014).