Gardzień

Gardzień
Gardzień
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	iławski
Gmina	Iława
Liczba ludności (2010)	150.
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Gardzień
Położenie na mapie Polski Gardzień
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Gardzień (niem. Garden) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego.

Miejscowość w 2010 roku liczyła 150 mieszkańców (łącznie z osadami: Łanioch, Sarnówek, Starzykowo Małe, Stawki i Stęgawica). W skład sołectwa wchodzą miejscowości Gardzień i Sarnówek. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Tomasz Kaczerowski.

Gardzień

Młyn w Gardzieniu w początkach XX wieku

 

Położenie

Wieś położona jest w zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na Pojezierzu Iławskim, na zachód od jeziora Jeziorak, 8 km na północny zachód od Iławy i na północ od drogi wojewódzkiej nr 521.

Około 4 km na wschód od Gardzienia znajduje się Rezerwat Buczyna na Łaniochu obejmujący las bukowy o bogatym runie.

Dzieje miejscowości

Wieś powstała na obszarze dawnej pruskiej osady. Najstarsza wzmianka dotycząca miejscowości pochodzi z roku 1378. W tym czasie w Gardzieniu działał młyn wodny, w którym mielono mąkę na potrzeby załogi zamku w Szymbarku. Kapituła pomezańska odsprzedała go w tym czasie niejakiemu Michałowi Postelinowi.

W 1669 oku wieś wraz z młynem stała się własnością grafa Ernsta Finck von Finckensteina, który wzniósł w Gardzieniu dwór dla zarządcy dóbr. Budowla nawiązywała stylistycznie do pałacu w Tiefurth. W 1789 roku Gardzień miał charakter folwarku szlacheckiego, składającego się z czterech budynków mieszkalnych.

W 1826 roku zmarł bezpotomnie Karol Filip Finckenstein. Dwór wraz z majątkiem stał się wówczas własnością jego siostrzeńca Hahnefeldta. W 1830 roku Gardzień został sprzedany baronowi Wernerowi von Gustedt. Jego żona Jenny była owocem romansu króla Westfalii Hieronima Bonaparte z matką baronowej von Gustedt, arystokratką Dianą von Pappenheim. Małżonkowie zakupili Gardzień dzięki pieniądzom otrzymanym w darze ślubnym od Hieronima Bonaparte. W tym czasie do miejscowego majątku należały folwarki Jędrzejowice, Starzykowo Wilekie oraz Starzykowo Małe. Z inicjatywy Jenny von Gustedt wybudowano we wsi szkołę, do której baronowa posyłała również swoje własne dzieci. Córka Hieronima Bonaparte przebudowała także pałac w Gardzieniu, inspirując się architekturą pałacu Wittum w Weimarze. Założyła również pałacowy park, w którym poleciła wznieść domek herbaciany. W 1850 roku Werner von Gustedt otrzymał nominację na stanowisko landrata powiatu suskiego. Rodzina przeprowadziła się do Susza, a pałac służył jako ochronka dla sierot i dzieci z najuboższych rodzin chłopskich. W 1864 roku, po śmierci męża, Jenny von Gustedt sprzedała Gardzień kupcowi z Berlina, niejakiemu Jonasowi. W 1884 roku majątek wykupił Zidowitz. W 1900 roku Gardzień ponownie stał się własnością rodu Finck von Finckenstein.

W czasie I wojny światowej w pałacu działała szkoła dokształcająca i kwatera dla uchodźców. Po 1918 roku rezydowała w nim wdowa po grafie. W 1932 roku Organizacja Gdańska S.A. prowadziła w pałacu szkołę sportową. Przed 1939 roku Finckenstein przekazał pałac swojemu nadleśniczemu, który urządził w nim siedzibę zarządu dóbr leśnych obejmujących teren rozciągający się od Iławy do Wikielca i Stradomna wzdłuż Jezioraka aż po Siemiany.

Pałac i zabudowania dworskie przetrwały zawieruchę II wojny światowej. W samym pałacu aż do końca lat 60. XX w. mieszkały rodziny robotników leśnych. Po wybudowaniu dla nich specjalnej osady w okolicach Gardzienia pałac opustoszał i zaczął popadać w ruinę. Do dewastacji obiektu przyczyniły się grabieże i bezprawne rozbiórki.

Liczba mieszkańców i budynków mieszkalnych w następujących latach wynosiła:

• 1817 – 32 osoby, 3 budynki
• 1831 – 92 osoby, 2 budynki
• 1864 – 214 osób, 11 budynków
• 1871 – 177 osób, 10 budynków
• 1885 – 176 osób, 10 budynków
• 1895 – 206 osób, 12 budynków
• 1905 – 148 osób, 10 budynków

Religia

Wieś znajduje się na terenie parafii rzymskokatolickiej pw. Zesłania Ducha Świętego w Ząbrowie.

Zabytki

• dawny park dworski z przełomu XVIII i XIX wieku o powierzchni ok. 7 ha
• pozostałości pałacu

Bibliografia

Iława. Z dziejów miasta i powiatu, red. Andrzej Wakar, Olsztyn 1972.
Niesiobędzki Wiesław, Powiat iławski. Dzieje, zabytki, pejzaż i kultura. Szkice historyczne, wydanie II, poprawione i poszerzone, Iława 2008.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Westpreussen, Commission bei Leon Saunier, Danzig und Elbing 1858.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Wojewódzka ewidencja zabytków [05.03.2014]
Plan zagospodarowania przestrzennego gminy Iława 2003, gmina-ilawa.mpzp.org, Uchwała Nr XIII/108/2003 z dnia 3 grudnia 2003 [5.03.2014]
bip.warmia.mazury.pl, Strategia rozwoju gminy Iława 2000-2015 [05.03.2014]
Bank Danych Lokalnych GUS [05.03.2014]