Gady: Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Warmii i Mazur
Skocz do: nawigacja, szukaj
[wersja nieprzejrzana][wersja zweryfikowana]
(Utworzono nową stronę "{{Wieś infobox |nazwa = Pole-obowiązkowe |herb wsi = Pole-obowiązkowe |flaga wsi = Pole-obowiązkowe |herb artykuł...")
 
 
(Nie pokazano 35 wersji utworzonych przez 6 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
 
{{Wieś infobox
 
{{Wieś infobox
  |nazwa                = Pole-obowiązkowe  
+
  |nazwa                = Gady  
  |herb wsi              = Pole-obowiązkowe 
+
  |herb wsi              =  
  |flaga wsi            = Pole-obowiązkowe 
+
  |flaga wsi            =  
 
  |herb artykuł          =
 
  |herb artykuł          =
  |dopełniacz wsi        = Pole-obowiązkowe   
+
  |dopełniacz wsi        =  
  |zdjęcie              = Pole-obowiązkowe  
+
  |zdjęcie              = gady kuznia.jpg  
  |opis zdjęcia          = Pole-obowiązkowe 
+
  |opis zdjęcia          = Fot. S. Czachorowski.<br> Źródło: [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gady_kuznia.JPG Wikimedia Commons]
 
  |rodzaj miejscowości  =
 
  |rodzaj miejscowości  =
  |województwo          = Pole-obowiązkowe
+
  |województwo          = warmińsko-mazurskie
  |powiat                = Pole-obowiązkowe
+
  |powiat                = olsztyński
  |gmina                = Pole-obowiązkowe
+
  |gmina                = Dywity
 
  |miejscowość podstawowa =
 
  |miejscowość podstawowa =
 
  |sołectwo              =
 
  |sołectwo              =
 
  |wysokość              =
 
  |wysokość              =
  |liczba ludności      = Pole-obowiązkowe
+
  |liczba ludności      = 301
  |rok                  = Pole-obowiązkowe
+
  |rok                  = 2010
 
  |strefa numeracyjna    =
 
  |strefa numeracyjna    =
 
  |kod pocztowy          =
 
  |kod pocztowy          =
Linia 22: Linia 22:
 
  |mapa wsi              =
 
  |mapa wsi              =
 
  |kod mapy              = PL-WN
 
  |kod mapy              = PL-WN
  |stopniN = 53 |minutN = 42 |sekundN = 56
+
  |stopniN = 53 |minutN = 52 |sekundN = 33
  |stopniE = 21 |minutE = 19 |sekundE = 02
+
  |stopniE = 20 |minutE = 34 |sekundE = 44
 
  |commons              =
 
  |commons              =
 
  |wikipodróże          =
 
  |wikipodróże          =
Linia 29: Linia 29:
 
  |www                  =
 
  |www                  =
 
}}<br/>
 
}}<br/>
''' Gady (dawniej niem. Jadden) – nieduża wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity około 13 km na północ od Olsztyna. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.<br/><br/>
+
''' Gady''' ( niem. ''Jadden'') – wieś sołecka w Polsce położona w [[Województwo warmińsko-mazurskie|województwie warmińsko–mazurskim]], w [[Powiat olsztyński|powiecie olsztyńskim]], w [[Dywity (gmina wiejska)|gminie Dywity]]. W latach 1975–1998 miejscowość [[Podział administracyjny |administracyjnie]] należała do [[Województwo olsztyńskie|województwa olsztyńskiego]]. Miejscowość w 2010 roku była zamieszkana przez 301 osób. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje [[Alicja Antosiak]]<ref>[http://bip.warmia.mazury.pl/ Wrota Warmii i Mazur] [04.12.2013]</ref>.
 +
<br/><br/>
  
== Charakterystyka fizjograficzna ==
+
== Położenie ==
Gmina Dywity jest leży na Pojezierzu Olsztyńskim
+
Gady leża na [[Pojezierze Olsztyńskie|Pojezierzu Olsztyńskim]], w odległości ok. 13 km na północ od [[Olsztyn| Olsztyna]].
 
<br/>
 
<br/>
  
 
== Dzieje miejscowości ==
 
== Dzieje miejscowości ==
Akt lokacyjny wsi został wydany 28 maja 1369 r. na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Dokument został podpisany przez biskupa warmińskiego Jana Stryprocka. Lokacja nadana na prawie chełmińskim dla Hoenveltz (takiej nazwy użyto po raz pierwszy) obejmowało 44 łany co odpowiadało w przybliżeniu 739,2 ha. Zasadźcą i jednocześnie pierwszym sołtysem wsi był Prus Gedethen. W przywileju zastrzeżono 4 łany dla ojca sołytsa - Bandusa oraz braci: Dyngona i Georgia. Pozwala to przypuszczać, że lokacja nastąpiła w miejscu zasiedlonym wcześniej przez Prusów[2]W okresie plemiennym Gady znajdowały się na terytorium Galindii, a dokładniej ziemi zwanej Gunelauke, której centrum mieściło się w okolicy Barczewka[3]. W dokumencie lokacyjnym występuje tylko niemiecka nazwa Hoenveltcz (Hoenfeld). W 1405 r. odnotowano Gedden. W kolejnych zapisach spotkać można Jadden (1598), Gadden (1615) i Giaden (1668). W 1879 r. po raz pierwszy pojawiła się nazwa Gady. Gady zostały zlokalizowane na szlaku łączącym Olsztyn z Jezioranami. Akt lokacyjny nadawał prawo do założenia w Gadach małej karczmy przy szlaku[4].
+
Wieś początkowo nosiła nazwę ''Hoenveltcz''. Od imienia zasadźcy wsi – Prusa Gedethena – została przemianowana na ''Gedden'' (nazwa zaczęła funkcjonować od 1405 roku). Dopiero w 1879 roku spotykamy nazwę Gady. Miejscowość została założona w 1369 roku. Akt lokacyjny został wystawiony przez biskupa [[Jan Stryprock| Jana Stryprocka]]. Nadanie na [[Prawo chełmińskie|prawie chełmińskim]] obejmowało obszar 44 łanów. Wieś uległa zniszczeniu w czasie [[Wojny polsko-krzyżackie|wojny polsko–krzyżackiej]] w latach 1519–1521. Miejscowość została odbudowana pod koniec XVI wieku. W XVIII wieku Gady były zamieszkane wyłącznie przez Polaków. W 1789 roku miejscowość była [[Wieś królewska| wsią królewską]]. W XIX wieku stała się ważnym ośrodkiem handlu smołą i płótnem na terenie [[Warmia| Warmii]]. W 1825 roku istniała we wsi szkoła elementarna, do której uczęszczało 58 dzieci. W 1891 roku powstała biblioteczka [[Towarzystwo Czytelni Ludowych| Towarzystwa Czytelni Ludowych]]. W 1910 roku Gady jako gmina wiejska była zamieszkana przez 420 osób (234 Polaków, 186 Niemców). W latach 1920–1926 w Gadach działało Towarzystwo Ludowe oraz polska biblioteka. W okresie międzywojennym we wsi istniało również koło [[Związek Polaków w Niemczech|Związku Polaków w Niemczech]]. W latach 30. XX wieku w Gadach założono pocztę, która funkcjonowała do zakończenia [[II wojna światowa na Warmii i Mazurach| II wojny światowej]].
W 1909 r. w czasie mroźnej zimy wilki podchodziły do samej wsi. Poczta z jedynym we wsi telefonem powstała w 1930 roku i funkcjonowała do 1945 r. W 1933 r. do wsi doprowadono prąd elektryczny. W tym okresie we wsi było dwóch kowali, dwóch cieśli, trzech murarzy i zdunów, dwóch fryzjerów, pojednym stolarzu, krawcu, młynarzu i mechaniku, W 1938 r. pojawiło się w Gadach pierwsze auto - włascicielem był Lindenblat. Po drugiej wojnie przez długi okres jedyne auto (stara warszawa) nalezało do Certy. W 1939 wybudowano utwardzona drogę z Gad do Barczewka. W styczniu 1945 r., 23. i 27. przez wieś przetoczył się front, w wyniku działań wojennych wieś została częsciowo zniszczona.
+
W okresie międzywojennym w miejscowości działała polska biblioteka oraz Koło Związku Polaków w Niemczech. Wskutek działań wojennych w roku 1945 Gady zostały częściowo zniszczone. W 1992 roku miejscowa szkoła została zamknięta. W miejscowości działa sklep spożywczy i przystanek autobusowy, obok którego ułożono kamień z tablicą upamiętniającą jubileusz 640–lecia Gadów, który przypadł na 2009 rok.
Drogę asfaltową wybudowana w latach 70. XX wieku a poszerzonow w 1982 r. Ujęcie wody założono w klatach 80. XX wieku. Świetlica i sklep powstay w latach 185-87. W 1992 roku zamknięta została tutejsza szkoła.
+
<br/>
W 2011 r. otwarto budynek Ośrodka Rzemiosł Zapomnianych.
 
We wsi jest sklep spożywczy, przystanek autobusowy (przy przystanku leży kamień z tablicą wstawioną w 2009 r., upamiętniającą 640-letnią historię wsi), Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych, dwa gospodarstwa agroturystyczne.
 
We wsi działa Stowarzyszenie "Nasze Gady", organizujące różnorodne warsztaty edukacyjne, happeningi, jarmarki. Od 2008 roku w każdą ostatnią sobotę sierpnia odbywają się w Gadach Festyny Archeologiczne. Podczas Festynów można wziąc udział w różnorodnych warsztatach dawnego rękodzieła- m.in. ceramicznych, rzeźbiarskich, a także posłuchać warmińskiej muzyki etnicznej.
 
  
 +
==Ludzie związani z miejscowością==
 +
*[[Hieronim Poetsch]] (1856–1932) – urodzony w Gadach ksiądz katolicki, działacz warmiński, współpracownik [[lkwim:Gazeta Olsztyńska|''Gazety Olsztyńskiej'']]; mąż zaufania [[Warmiński Komitet Plebiscytowy|Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego]].
 +
 +
== Kultura ==
 +
Od 2005 roku w miejscowości działa [[Stowarzyszenie ''Nasze Gady'']], skupiające się na odkrywaniu i promowaniu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego regionu. W związku z działalnością statutową Stowarzyszenie wydaje publikacje poświęcone historii i kulturze regionu. Organizuje również cyklicznie m.in. [[Festyn Archeologiczny w Gadach|Festyn Archeologiczny]]. W Gadach działa również filia [[Gminny Ośrodek Kultury w Dywitach| Gminnego Ośrodka Kultury w Dywitach]] – [[Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych w Gadach|Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych]].
 
<br/>
 
<br/>
  
== Ludzie związani z miejscowością ==
+
==Turystyka==
...
+
*dwa gospodarstwa [[Agroturystyka |agroturystyczne]]
[[File:Obrazek-nazwa.jpg|thumb|242 px|Miejscowość-Opis-Rysunku]]
+
*[[Szlak Średniowiecznej Granicy]]
<br/>
+
*zielony szlak rowerowy o długości 27 km – przebieg trasy: [[Dywity]] – [[Różnowo (gmina Dywity) |Różnowo]] – [[Sętal]] – Gady – Dywity
  
 
== Zabytki ==
 
== Zabytki ==
...
+
*zachowane przykłady zabudowy z czerwonej cegły z przełomu XIX i XX wieku
[[File:Obrazek-nazwa.jpg|thumb|242 px|Miejscowość-Opis-Rysunku]]
+
*kapliczka warmińska przy wjeździe do wsi od strony Słupów, z rzeźbą św. Józefa, krucyfiksem i chorągiewką z datą 1929
<br/>
+
*kapliczka przydrożna zlokalizowana za wsią przy drodze powiatowej do Olsztyna
 
+
*zabytkowy dzwon znajdujący się na terenie prywatnej posesji, z datą 1815; ufundowany przez mieszkańców wsi jako wotum błagalne podczas panującej wówczas zarazy bydła
 +
*kamienie graniczne ułożone wzdłuż rowu granicznego oddzielającego Gady, [[Tęguty]] i [[Barczewko]]
 +
*stary krzyż drewniany zlokalizowany przy drodze z Gadów do Barczewka
 
== Bibliografia ==
 
== Bibliografia ==
...
+
''Gady: nasza mała ojczyzna 1369–2009'', red. Teresa Kosińska, Gady 2009.<br/>
<br/>
+
Jadwiszczak Andrzej S., Klimek Robert, Kosińska Teresa, ''Warmia znana i nieznana: Ługwałd, Spręcowo, Sętal, Nowe Włóki, Plutki, Gradki, Tuławki, Gady, Frączki, Studzianka, Derc, Barczewko, Maruny'', Gady 2011.<br/>
 +
Lewicka Daniela, Tomkiewicz Ryszard, ''Gmina Dywity: teraźniejszość i przeszłość'', Olsztyn 1994.<br/>
 +
''Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany'', red.  Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.<br/>
 +
[http://www.stat.gov.pl/ Bank Danych Lokalnych GUS] [12.12.2013]<br/>
 +
[http://gov.genealogy.net/ Genealogy.net] [12.12.2013]<br/>
 +
[http://www.domwarminski.pl/| Dom Warmiński] [12.12.2013]<br/>
 +
[http://www.naszegady.pl/| Nasze Gady] [12.12.2013]<br/>
 +
[http://filiagady.blogspot.com/ Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych] [12.12.2013]<br/>
 +
[http://pl.wikipedia.org/ Wikipedia] [12.12.2013]<br/>
 +
[http://www.ciekawemazury.pl/ Ciekawe Mazury] [07.07.2014] 
  
 
{{Przypisy}}
 
{{Przypisy}}
 
+
<references/>
<br/>
 
 
 
== Zobacz też ==
 
...
 
 
<br/>
 
<br/>
  
[[Kategoria: Miejscowość]]
+
[[Kategoria: Powiat olsztyński]]
 +
[[Kategoria: Dywity (gmina wiejska)]]
 +
[[Kategoria: Wsie sołeckie]]
 +
[[Kategoria: 1301-1400]]

Aktualna wersja na dzień 11:38, 31 mar 2015

Gady

Fot. S. Czachorowski. Źródło: Wikimedia Commons
Fot. S. Czachorowski.
Źródło: Wikimedia Commons
Państwo  Polska
Województwo warmińsko-mazurskie
Powiat olsztyński
Gmina Dywity
Liczba ludności (2010) 301
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa lokalizacyjna województwa warmińsko-mazurskiego
Gady
Gady
Położenie na mapie Polski
Mapa lokalizacyjna Polski
Gady
Gady
Ziemia

{{#invoke:Koordynaty|szablon}}


Gady ( niem. Jadden) – wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego. Miejscowość w 2010 roku była zamieszkana przez 301 osób. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Alicja Antosiak[1].

Położenie

Gady leża na Pojezierzu Olsztyńskim, w odległości ok. 13 km na północ od Olsztyna.

Dzieje miejscowości

Wieś początkowo nosiła nazwę Hoenveltcz. Od imienia zasadźcy wsi – Prusa Gedethena – została przemianowana na Gedden (nazwa zaczęła funkcjonować od 1405 roku). Dopiero w 1879 roku spotykamy nazwę Gady. Miejscowość została założona w 1369 roku. Akt lokacyjny został wystawiony przez biskupa Jana Stryprocka. Nadanie na prawie chełmińskim obejmowało obszar 44 łanów. Wieś uległa zniszczeniu w czasie wojny polsko–krzyżackiej w latach 1519–1521. Miejscowość została odbudowana pod koniec XVI wieku. W XVIII wieku Gady były zamieszkane wyłącznie przez Polaków. W 1789 roku miejscowość była wsią królewską. W XIX wieku stała się ważnym ośrodkiem handlu smołą i płótnem na terenie Warmii. W 1825 roku istniała we wsi szkoła elementarna, do której uczęszczało 58 dzieci. W 1891 roku powstała biblioteczka Towarzystwa Czytelni Ludowych. W 1910 roku Gady jako gmina wiejska była zamieszkana przez 420 osób (234 Polaków, 186 Niemców). W latach 1920–1926 w Gadach działało Towarzystwo Ludowe oraz polska biblioteka. W okresie międzywojennym we wsi istniało również koło Związku Polaków w Niemczech. W latach 30. XX wieku w Gadach założono pocztę, która funkcjonowała do zakończenia II wojny światowej. W okresie międzywojennym w miejscowości działała polska biblioteka oraz Koło Związku Polaków w Niemczech. Wskutek działań wojennych w roku 1945 Gady zostały częściowo zniszczone. W 1992 roku miejscowa szkoła została zamknięta. W miejscowości działa sklep spożywczy i przystanek autobusowy, obok którego ułożono kamień z tablicą upamiętniającą jubileusz 640–lecia Gadów, który przypadł na 2009 rok.

Ludzie związani z miejscowością

Kultura

Od 2005 roku w miejscowości działa Stowarzyszenie ''Nasze Gady'', skupiające się na odkrywaniu i promowaniu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego regionu. W związku z działalnością statutową Stowarzyszenie wydaje publikacje poświęcone historii i kulturze regionu. Organizuje również cyklicznie m.in. Festyn Archeologiczny. W Gadach działa również filia Gminnego Ośrodka Kultury w DywitachOśrodek Rzemiosł Zapomnianych.

Turystyka

Zabytki

  • zachowane przykłady zabudowy z czerwonej cegły z przełomu XIX i XX wieku
  • kapliczka warmińska przy wjeździe do wsi od strony Słupów, z rzeźbą św. Józefa, krucyfiksem i chorągiewką z datą 1929
  • kapliczka przydrożna zlokalizowana za wsią przy drodze powiatowej do Olsztyna
  • zabytkowy dzwon znajdujący się na terenie prywatnej posesji, z datą 1815; ufundowany przez mieszkańców wsi jako wotum błagalne podczas panującej wówczas zarazy bydła
  • kamienie graniczne ułożone wzdłuż rowu granicznego oddzielającego Gady, Tęguty i Barczewko
  • stary krzyż drewniany zlokalizowany przy drodze z Gadów do Barczewka

Bibliografia

Gady: nasza mała ojczyzna 1369–2009, red. Teresa Kosińska, Gady 2009.
Jadwiszczak Andrzej S., Klimek Robert, Kosińska Teresa, Warmia znana i nieznana: Ługwałd, Spręcowo, Sętal, Nowe Włóki, Plutki, Gradki, Tuławki, Gady, Frączki, Studzianka, Derc, Barczewko, Maruny, Gady 2011.
Lewicka Daniela, Tomkiewicz Ryszard, Gmina Dywity: teraźniejszość i przeszłość, Olsztyn 1994.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Bank Danych Lokalnych GUS [12.12.2013]
Genealogy.net [12.12.2013]
Dom Warmiński [12.12.2013]
Nasze Gady [12.12.2013]
Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych [12.12.2013]
Wikipedia [12.12.2013]
Ciekawe Mazury [07.07.2014]

Przypisy

  1. Wrota Warmii i Mazur [04.12.2013]