Warmia

Warmia – kraina historyczna w północno-wschodniej Polsce, stanowiąca część dawnych Prus. Współcześnie znajduje się na terenie województwa warmińsko-mazurskiego.

Zobacz też: Warmiacy

Herb Księstwa Warmińskiego

Mapa biskupstwa warmińskiego wykonana na zamówienie bp. Adama Grabowskiego w 1775. Autorem pracy jest kartograf i sztycharz z Elbląga Jan Fryderyk Endersch (1705-1796)

Warmia i jej miasta

Kapliczka w Lubominie. Fot. Stanisław Kuprjaniuk

Nazwa

Nazwa krainy pochodzi od Warmów, jednego z pogańskich plemion pruskich, które przed XIII wiekiem zamieszkiwało ziemie obejmujące m.in. dwa ważne miasta – Braniewo i Frombork. Teren późniejszej Warmii zamieszkiwały także inne plemiona: Pogezanie (część środkową), Bartowie (okolice Reszla), Galindowie (południe), Natangowie. Geneza nazwy Warmów może być łączona z litewskim określeniem trzmiela (warmai, według Henryka Łowmiańskiego) lub pruskim określeniem czerwieni (wormyan), niemiecki historyk Batzel sugeruje pochodzenie skandynawskie (szwedzka nazwa Wermeland).

Położenie

Teren Warmii położony jest na obszarze trzech mezoregionów fizyczno-geograficznych: Równiny Warmińskiej, Równiny Orneckiej i Pojezierza Olsztyńskiego, stanowiąc część Pojezierza Mazurskiego. Historyczne granice tworzą zarys trójkąta, który wcina się w ląd od Zalewu Wiślanego przez dorzecze Pasłęki i Łyny.

Warunki naturalne

W porównaniu z pozostałą częścią Pojezierza Mazurskiego region Warmii nie wyróżnia się szczególnymi warunkami klimatycznymi ani ukształtowaniem terenu. Średni roczny opad wynosi koło 500 mm, a zima, z opadami śniegu i ujemnymi temperaturami, trwa zazwyczaj 50–60 dni. Wiosenna wegetacja roślin jest późniejsza średnio o dwa tygodnie niż na Mazowszu czy w Wielkopolsce. Dominujące wiatry zachodnie przynoszą częste zmiany aury.

Polodowcowy krajobraz to wzgórza morenowe (Wysoczyzna Elbląska i Wzniesienia Górowskie na północy), jeziora mają kształt rynnowy. Charakterystyczne jest występowanie mniejszej liczby jezior, a także ich wielkość – znacząco mniejsza w stosunku do Kraina Wielkich Jezior Mazurskich. Występują gleby raczej mało urodzajne: bielicowe, brunatne oraz mady (przy ujściu Pasłęki do Zalewu Wiślanego).

Warmia nie cieszy się bogactwem surowców mineralnych, występują tu jedynie piaski, gliny zwałowe, ruda darniowa. Warunki klimatyczne ukształtowały florę zdominowaną przez lasy iglaste (świerk, sosna, modrzew) i liściaste (buk, dąb, grab, jesion, brzoza, olsza, cis, brzoza). Z fauny występują m.in.: jelenie, sarny, dziki, zające, lisy, kuny leśne, łasice, drozdy, zięby, pliszki, jaskółki, kuropatwy, kukułki, leszcz, lin, karaś, węgorz, szczupak, okoń i inne.

Dzieje

Tworzenie się granic Warmii związane jest z misjami chrystianizacyjnymi wśród Prusów, najpierw X- i XI-wiecznymi Wojciecha ze Sławnikowiców z Pragi i Brunona z Kwerfurtu, ale przede wszystkim z XIII-wieczną działalnością biskupa misyjnego cystersa Chrystiana, którego starania były konkurencyjne w stosunku do działań zakonu krzyżackiego, podjętych na ziemi chełmińskiej i w Prusach. W 1243 r. na dawnych terenach pruskich podbitych przez Krzyżaków utworzone zostały przez papieża Innocentego IV i jego legata Wilhelma z Modeny cztery diecezje, w tym warmińska. Pierwszym biskupem diecezji został Anzelm członek zakonu krzyżackiego. Anzelm jako biskup objął w zarząd dominium biskupie, powołał kapitułę, ustanowił Braniewo jako pierwszą stolicę biskupstwa warmińskiego oraz podjął starania o rozpoczęcie szeroko zakrojonej akcji kolonizacyjnej.

W 1288 r. biskup Henryk Fleming wyodrębnił część domeny dla kapituły (komornictwa we Fromborku i Melzaku, potem także w Olsztynie), sam pozostawiając biskupom kontrolę nad siedmioma komornictwami (braniewskim, orneckim, lidzbarskim, dobromiejskim, jeziorańskim, wartemborskim i reszelskim). W związku z działaniami wojennymi i zniszczeniami, a także planami budowlanymi poszczególnych biskupów, siedziba zwierzchnika diecezji przenoszona była z Braniewa do Ornety (1341–1350) i Lidzbarka Warmińskiego (1350–1795). W latach 1795–1836 dwaj biskupi z rodu Hohenzollernów, którzy byli jednocześnie opatami oliwskimi, rezydowali w gdańskiej Oliwie. Od 1838 r. do końca II wojny światowej biskupi rezydowali we Fromborku, po 1945 r. w Olsztynie. Katedra, a w związku z tym i formalna stolica diecezji, pozostawała przez stulecia we Fromborku (gdzie rezydowała też kapituła), obecnie kościół konkatedralny znajduje się także w Olsztynie.

Od XIII wieku trwał proces osiedlania początkowo osadników przybyłych z zachodnich Niemiec, potem Ślązaków, Mazowszan, mieszkańców ziemi chełmińskiej i Pomorza Wschodniego. Wojny, pożary, epidemie wielokrotnie dziesiątkowały ludność Warmii. Niezależność biskupstwa od Krzyżaków, czyli przede wszystkim możliwość sprawowania na kontrolowanym terytorium władzy świeckiej, owocowała konfliktami, ale rządcy diecezji wielokrotnie popadali w zatargi także z królami polskimi, kiedy w 1466 r. dominium znalazło się w granicach Korony. Spory dotyczyły przede wszystkim obsady stolicy biskupiej (Mikołaj Tungen, Łukasz Watzenrode), w związku z czym zawarto w 1512 r. tzw. układ piotrkowski, który zapewnił polskiemu monarsze kontrolę nad wyborem biskupa.

Granice diecezji warmińskiej oraz wydzielonego z niej dominium biskupiego kształtowały się etapami. Dochodziło do zatargów między biskupami warmińskimi a wielkimi mistrzami krzyżackimi o granice owego dominium biskupiego. Powstał m. in. spór między biskupem Janem Stryprockiem a wielkim mistrzem Winrichem von Kniprode, który został rozstrzygnięty w 1375 r. przez papieski sąd rozjemczy. Wyrok zatwierdził papież Grzegorz IX. W jego wyniku Warmia utraciła znaczne tereny w okolicach Reszla.

Warmia, jako biskupstwo, w ramach państwa krzyżackiego posiadała dużą samodzielność gospodarczą i korzystała z ochrony militarnej Zakonu. Sama jednak podlegała prawu lennemu, które objawiało się m. in. koniecznością wystawiania w ramach ius auxiliaris zbrojnych na wezwanie wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. W czasie Wielkiej Wojny polsko-litewsko-krzyżackiej w latach 1409-1411, z terenu Warmii wystawione zostały trzy chorągwie: biskupia, kapitulna i miasta Braniewa. Chorągwiami z terenu Warmii dowodzili wójtowie – biskupi i kapitulny. W bitwie pod Grunwaldem z Warmii brało udział co najmniej 1000 zbrojnych biskupich.

Biskupi i kanonicy, wielokrotnie wybitni humaniści, stali się przez lata gwarantami rozwoju kulturalnego i artystycznego ziemi warmińskiej. Poczet biskupów obejmuje takie nazwiska, jak Jan Dantyszek, Tiedemann Giese, Stanisław Hozjusz, Marcin Kromer, Adam Stanisław Grabowski, Ignacy Krasicki. Rozwijało się także szkolnictwo, w czym znaczący udział mieli sprowadzeni przez biskupa Hozjusza jezuici. Powstały lub rozszerzyły swoją wcześniejszą działalność szkoły przykatedralne i miejskie w Lidzbarku Warmińskim i Dobrym Mieście oraz również w Braniewie. Do końca funkcjonowania Warmii w granicach Polski biskupi zasiadali w senacie I Rzeczypospolitej, będąc także formalnymi administratorami i feudalnymi zwierzchnikami świeckimi tzw. Dominium Warmińskiego.

W 1772 r. Warmia znalazła się po I rozbiorze Polski w granicach Prus. Liczyła wówczas niespełna 100 tysięcy mieszkańców. Władzę biskupią zlikwidowano na rzecz administracji pruskiej, a dawne struktury zastąpiły w XIX wieku powiaty, początkowo na Warmii dwa (Braniewo, Lidzbark), potem jeszcze kolejne dwa (Reszel, Olsztyn). Ziemie zamieszkiwała ludność polska i niemiecka, a elementem scalającym i odróżniającym od pozostałej części Prus Wschodnich była przede wszystkim religia katolicka. W dobie Kulturkampfu nasiliły się antagonizmy narodowościowe, ludność polską poddawano germanizacji. Jednocześnie jednak w II połowie XIX wieku ruch polski uaktywnił się, już to za sprawą świadomej polityki Wielkopolan, już po ożywieniu religijnym, na tle narodowym, związanym z objawieniami w Gietrzwałdzie.

XIX i XX wiek to czas rozkwitu gospodarczego wielu miast warmińskich. Warmia, jako region zaczęła się również rozwijać pod względem gospodarczym w tym przede wszystkim dzięki coraz to nowym od połowy XIX wieku, połączeniom kolejowym i powstającej sieci nowych lokalnych dróg. Silną pozycję zyskał zwłaszcza Olsztyn, który po 1945 r., także dzięki dobremu położeniu w nowej sytuacji politycznej, awansował na stolicę regionu. Wojna przyniosła kolejne zmiany etniczne, Warmię zasiedlała ludność napływowa m. in z prowadzonej przez władze komunistyczne Akcji „Wisła”. Z Warmii emigrowały też osoby, związane przede wszystkim z niemieckim osadnictwem miejskim. W 1945 r. Warmia została włączona do państwa polskiego. Wskutek ucieczki przed frontem i powojennych przymusowych wysiedleń oraz emigracji większość mieszkańców współczesnej Warmii stanowi ludność napływowa.

Tradycje katolickie Warmii zachowały się w wyglądzie wsi i miasteczek (np. kapliczki przydrożne) oraz w obyczajach ludności. Historyczna odrębność tej ziemi została też uhonorowana również w brzmieniu nazwy: województwo warmińsko-mazurskie.

Działająca w latach 1945-1950 Rządowa Komisja ds. Nazw Miejscowości ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne na terenie całych byłych Prus, w tym również Warmii aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską nazwę. Istniejące czasami wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nieużywane:

• Wartembork – Barczewo
• Braunsberg – Braniewo
• Malzak - Pieniężno

Miasta warmińskie

• Braniewo
• Frombork
• Orneta
• Pieniężno (Melzak)
• Lidzbark Warmiński
• Dobre Miasto
• Jeziorany
• Reszel
• Biskupiec
• Bisztynek
• Barczewo (Wartembork)
• Olsztyn

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, tom I-II, Olsztyn 2010–2011.
Chłosta Jan, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002.
Dzieje Warmii i Mazur w zarysie,redakcja naukowa Tadeusz Filipkowski, tom I-2, Warszawa 1981–1983.
Warmia, pl.wikipedia.org [15.122014]