Orzysz

Orzysz
Herb Orzysza Flaga Orzysza
Rodzaj miejscowości	miasto
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	piski
Gmina	Orzysz
Liczba ludności (2012)	5 878
Strefa numeracyjna	(+48) 87
Kod pocztowy	12-250
Tablice rejestracyjne	NPI
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Orzysz
Położenie na mapie Polski Orzysz
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Tablica pamiątkowa ku czci Michała Kajki z 1986 r.
Fot. Mieczysław Kalski

Cmentarz żołnierzy niemieckich poległych w I wojnie światowej
Fot. Mieczysław Kalski

Orzysz (niem. Arys, prus. Aris, Orzesz, Orzesze) – miasto położone w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Orzysz. W latach 1975–1998 miasto należało administracyjnie do województwa suwalskiego. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Orzysz. W 2010 roku miasto liczyło 5 878 mieszkańców. Aktualnie funkcję burmistrza sprawuje Zbigniew Włodkowski.

Orzysz wieża ciśnień Fot. Mieczysław Kalski

Położenie

Miasto leży nad Orzyszą, między jeziorami: Sajno, Orzysz i Wierzbińskim.

Dzieje miejscowości

Orzysz był pierwotnie wsią czynszową na prawie chełmińskim. Został założony w 1443 roku, prawdopodobnie w miejscu istniejącej karczmy leśnej. Przywilej lokacyjny nadał wielki mistrz Konrad von Erlichshausen. Osada otrzymała nazwę Nowa Wieś (Neudorf), jednak w źródłach pojawiła się już w początkach XVI wieku nazwa Aris, później Arys. Jako nazwa urzędowa przetrwała do roku 1945. Genezy nazwy poszukuje się albo w języku pruskim albo wyprowadza się ją od ludności polskiej, która miała stosować nazwę Orzyszczem (później Orzyszem) z powodu obfitości leszczyn w okolicy. Od 1544 roku miejscowość stał się siedzibą parafii. Przed 1565 rokiem wybudowano kamienny kościół. W wieku XVI Orzysz otrzymał przywilej organizowania targów i dorocznych jarmarków, co przyspieszyło rozwój rzemiosła. Przed 1610 rokiem w Orzyszu istniała już szkoła parafialna.

Prawa miejskie Orzysz uzyskał w 1725 roku. Miasto stało się siedzibą sądu ziemskiego. W 1740 roku Orzysz liczył 640 mieszkańców. W 1775 działało tu aż 86 rzemieślników. W 1753 roku stacjonował garnizon wojskowy. Miasto ucierpiało w czasie epidemii dżumy w latach 1709-1710. Orzysz dotkliwie zniósł również okres wojny siedmioletniej (1756-1763). W 1807 roku stacjonowały tutaj wojska francuskie i rosyjskie. Pożar, który wybuchł w 1826 roku, zniszczył praktycznie całe centrum miasta. Epidemia cholery, która nawiedziła Orzysz 40 lat później, zabiła 40 osób.

W 1890 roku rozpoczęła się budowa pierwszych baraków dla żołnierzy, którzy przybywali jako rekruci z obszaru całej Rzeszy. Miasto podporządkowało swój rozwój gospodarczy wojskowej części miasta. W okresie międzywojennym działało kilka hoteli, gospody, restauracje. Nad jeziorem Orzysz znajdował się dworzec gościnny zwany Buda (Kurhaus Budda), z restauracją i hotelem, będący własnością gminy.

Teren poligonu, niedostępny dla ogółu, jest prawdziwą ostoją zagrożonych gatunków zwierząt i roślin. Poligon orzyski powstał na terenach zakupionych od wsi Wierzbiny i Szwejkówko, powiększony o obszar zlikwidowanych miejscowości Szwejkowo i Oszczywilki oraz wykupionych Lasów Grądowskich i Drygalskich. Na rozwój miasta wpłynęło uruchomienie połączeń kolejowych z Piszem i Giżyckiem (w 1908 roku) oraz Mrągowem i Ełkiem (w roku 1911). W czasie I wojny światowej miasto okupowane było przez Rosjan (listopad 1914 – luty 1915). W 1931 roku w granice miasta włączono wsie Aleksandrowo i Bronakowo. W roku 1945 Orzysz został zniszczony w 30%.

Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach:

• 1801 r. – 918 osób

• 1846 r. – 1 107 osób

• 1910 r. – 2 201 osób

• 1939 r. – 3 543 osoby

• 1947 r. – 1 102 osoby

Bezpieczeństwo

W miejscowości działa jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.

Gospodarka

W mieście działają liczne firmy handlowo–usługowe: sklepy spożywcze i przemysłowe, sklepy odzieżowe, salony ślubne, kwiaciarnie, księgarnia, sklepy odzieżowe, sklepy wielobranżowe, apteki, gabinety lekarskie. W Orzyszu funkcjonuje kilka firm stolarsko-meblarskich i budowlanych, hurtownie, warsztaty samochodowe, firmy transportowe, piekarnie. Ze względu na rolę turystyki w rozwoju lokalnej gospodarki miasto oferuje rozbudowaną bazę noclegową: hotele, pensjonaty, kwatery prywatne, pole biwakowe, gospodarstwa agroturystyczne, bazę gastronomiczną. Miasto znajduje się na terenie Warmińsko–Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.

Kultura

W miejscowości działa Dom Kultury, Miejsko–Gminna Biblioteka Publiczna i Mazurskie Stowarzyszenie Aktywności Lokalnej, które m.in. wydaje "Wieści Orzyskie". Działają tutaj różne zespoły i grupy artystyczne, m.in.:

• Zespół Śpiewaczy „Orzyszanki”
• Zespół Dziecięcy „Mazury”
• Zespół Emeljot
• Captum
• Moroi
• Carnival Resonance

W Orzyszu zorganizowano m.in.:

• Festyn polsko-ukraiński
• Konkurs Piosenki Biesiadnej
• Mazurskie Obchody 150 rocznicy urodzin Michała Kajki
• Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Michała Kajki
• Plebiscyt Regionalny „Perły w Koronie” 2009
• Plenery Wielkich Jezior Festiwal Mazurski

Szkolnictwo

przedszkole szkoła podstawowa gimnazjum liceum ogólnokształcące

Religia

• Parafia pw. Matki Bożej Szkaplerznej
• Parafia pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa

Sport

W mieście działa piłkarski Klub Sportowy „Śniardwy” Orzysz oraz Młodzieżowy Klub Sportowy.

Turystyka

• szlak kajakowy o długości 34 km
• trasy rowerowe: szlak niebieski wokół jeziora Śniardwy, szlak czerwony wokół jeziora Orzysz, szlak zielony po Szwajcarii Orzyskiej, szlak czarny wzdłuż jezior rynnowych, szlak żółtyRodzinny
• 2 plaże: u "Faryja" oraz Plaża Miejska

Przyroda

W pobliżu miejscowości znajduje się Ostoja Poligon Orzysz. Natomiast na terenie gminy usytuowane są:

• Rezerwat Bagna Nietlickie
• Rezerwat Jeziorko koło Drozdowa, Rezerwat Jezioro Zdedy
• Mazurski Park Krajobrazowy

Zabytki

• Kościół wzniesiony w XVI wieku
• kościół wybudowany w 1913 roku
• cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej; składa się z dwóch części: niemieckiej i alianckiej (wśród pochowanych w części alianckiej znajdują się również żołnierze więzieni w obozie jenieckim w Orzyszu w czasie I wojny światowej)
• w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie zachował się portret pastora Vannoviusa z dawnego kościoła ewangelickiego w Orzyszu

Ludzie związani z miejscowością

• Michał Kajka (1858–1940) – murarz i cieśla, mazurski poeta ludowy, działacz mazurski
• Mariusz Patyra (ur. 1977) – skrzypek, urodzony w Orzyszu
• Mieczysław Jan Żuchnik (1943–2005) – duchowny katolicki, wikariusz miejscowej parafii w latach 1971–1973, dyrektor Katolickiego Uniwersytetu Ludowego
• Zbigniew Chojnowski (ur. 1962) – urodzony w Orzyszu poeta, krytyk i historyk literatury
• Tomasz Sulima (ur. 1961) – nauczyciel, autor i wykonawca piosenek, dziennikarz, samorządowiec, burmistrz miasta i gminy Orzysz (2010–2014)

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I–II, Olsztyn 2011.
Darmochwał Tomasz, Rumiński Marek Jacek, Warmia. Mazury, Białystok 1998.
Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2012 r., Warszawa 2012; Bank Danych Lokalnych GUS [28.08.2013]
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Rzempołuch Andrzej, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Olsztyńska Strona Rowerowa [28.08.2013]
Wojewódzka Ewidencja Zabytków [28.08.2013]