Gady

Gady
Gady. Neogotycka kapliczka z 1931 roku. Fot. Mirosław Bojenko. Źródło: www.ciekawemazury.pl [07.07.2014]
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Dywity
Liczba ludności (2010)	301
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Gady
Położenie na mapie Polski Gady
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Gady ( niem. Jadden) – wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego. Miejscowość w 2010 roku była zamieszkana przez 301 osób. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Rajmund Antosiak.

Gady

Kapliczka warmińska w Gadach z 1929 roku.
Fot. Mirosław Bojenko. Źródło: www.ciekawemazury.pl [07.07.2014]

 

Położenie

Gady leża na Pojezierzu Olsztyńskim, w odległości ok. 13 km na północ od Olsztyna.

Dzieje miejscowości

Wieś początkowo nosiła nazwę Hoenveltcz. Od imienia zasadźcy wsi – Prusa Gedethena – została przemianowana na Gedden (nazwa zaczęła funkcjonować od 1405 roku). Dopiero w 1879 roku spotykamy nazwę Gady. Miejscowość została założona w 1369 roku. Akt lokacyjny został wystawiony przez biskupa Jana Stryprocka. Nadanie na prawie chełmińskim obejmowało obszar 44 łanów. Wieś uległa zniszczeniu w czasie wojny polsko–krzyżackiej w latach 1519–1521. Miejscowość została odbudowana pod koniec XVI wieku. W XVIII wieku Gady były zamieszkane wyłącznie przez Polaków. W 1789 roku miejscowość była wsią królewską. W XIX wieku stała się ważnym ośrodkiem handlu smołą i płótnem na terenie Warmii. W 1825 roku istniała we wsi szkoła elementarna, do której uczęszczało 58 dzieci. W 1891 roku powstała biblioteczka Towarzystwa Czytelni Ludowych. W 1910 roku Gady jako gmina wiejska była zamieszkana przez 420 osób (234 Polaków, 186 Niemców). W latach 1920–1926 w Gadach działało Towarzystwo Ludowe oraz polska biblioteka. W okresie międzywojennym we wsi istniało również koło Związku Polaków w Niemczech. W latach 30. XX wieku w Gadach założono pocztę, która funkcjonowała do zakończenia II wojny światowej. W okresie międzywojennym w miejscowości działała polska biblioteka oraz Koło Związku Polaków w Niemczech. Wskutek działań wojennych w roku 1945 Gady zostały częściowo zniszczone. W 1992 roku miejscowa szkoła została zamknięta. W miejscowości działa sklep spożywczy i przystanek autobusowy, obok którego ułożono kamień z tablicą upamiętniającą jubileusz 640–lecia Gadów, który przypadł na 2009 rok.

Ludzie związani z miejscowością

• Hieronim Poetsch (1856–1932) – urodzony w Gadach ksiądz katolicki, działacz warmiński, współpracownik Gazety Olsztyńskiej; mąż zaufania Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego.

Kultura

Od 2005 roku w miejscowości działa Stowarzyszenie ''Nasze Gady'', skupiające się na odkrywaniu i promowaniu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego regionu. W związku z działalnością statutową Stowarzyszenie wydaje publikacje poświęcone historii i kulturze regionu. Organizuje również cyklicznie m.in. Festyn Archeologiczny. W Gadach działa również filia Gminnego Ośrodka Kultury w Dywitach – Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych.

Turystyka

• dwa gospodarstwa agroturystyczne
• Szlak Średniowiecznej Granicy
• zielony szlak rowerowy o długości 27 km – przebieg trasy: Dywity – Różnowo – Sętal – Gady – Dywity

Zabytki

• zachowane przykłady zabudowy z czerwonej cegły z przełomu XIX i XX wieku
• kapliczka warmińska przy wjeździe do wsi od strony Słupów, z rzeźbą św. Józefa, krucyfiksem i chorągiewką z datą 1929
• kapliczka przydrożna zlokalizowana za wsią przy drodze powiatowej do Olsztyna
• zabytkowy dzwon znajdujący się na terenie prywatnej posesji, z datą 1815; ufundowany przez mieszkańców wsi jako wotum błagalne podczas panującej wówczas zarazy bydła
• kamienie graniczne ułożone wzdłuż rowu granicznego oddzielającego Gady, Tęguty i Barczewko
• stary krzyż drewniany zlokalizowany przy drodze z Gadów do Barczewka

Bibliografia

Gady: nasza mała ojczyzna 1369–2009, red. Teresa Kosińska, Gady 2009.
Jadwiszczak Andrzej S., Klimek Robert, Kosińska Teresa, Warmia znana i nieznana: Ługwałd, Spręcowo, Sętal, Nowe Włóki, Plutki, Gradki, Tuławki, Gady, Frączki, Studzianka, Derc, Barczewko, Maruny, Gady 2011.
Lewicka Daniela, Tomkiewicz Ryszard, Gmina Dywity: teraźniejszość i przeszłość, Olsztyn 1994.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Bank Danych Lokalnych GUS [12.12.2013]
Genealogy.net [12.12.2013]
Dom Warmiński [12.12.2013]
Nasze Gady [12.12.2013]
Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych [12.12.2013]
Wikipedia [12.12.2013]
Ciekawe Mazury [07.07.2014]