Szczytno

Szczytno
Herb Szczytna
Szczytno. Jezioro Domowe Małe. Fot. Mieczysław Kalski
Rodzaj miejscowości	miasto
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	szczycieński
Gmina	Szczytno
Liczba ludności (2011)	25 254
Strefa numeracyjna	(+48) 89
Kod pocztowy	12-100 do 12-102
Tablice rejestracyjne	NSZ
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Szczytno
Położenie na mapie Polski Szczytno
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Ratusz w Szczytnie.
Fot. Mieczysław Kalski

Rzeźby założycieli miasta na tle pozostałości szczycieńskiego zamku.
Fot. Mieczysław Kalski

Wieża Ciśnień
Fot. Mieczysław Kalski

Kościół Wniebowzięcia NMP
Fot. Mieczysław Kalski

Pomnik Krzysztofa Klenczona
Fot. Mieczysław Kalski

Szczytno i okolice na mapie z XIX w.
Źródło: Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich, 1:300000, Paryż 1859 r.

Szczytno (niem. Ortelsburg) – miasto i gmina położone w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie szczycieńskim. W latach 1975–1998 administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego. W 2011 roku miasto liczyło 25 254 mieszkańców. W Wyborach Samorządowych 2024 mandat burmistrza uzyskał Stefan Ochman.

Położenie

Szczytno leży na granicy Pojezierza Olsztyńskiego i Mrągowskiego. Miasto jest położone w odległości 47 km na południowy wschód od Olsztyna.

Dzieje miejscowości

Szczytno rozwinęło się w miejscu dawnego grodziska Galindów. Około roku 1350 powstał obóz warowny Ortulfburg, który nazwę otrzymał na cześć komtura elbląskiego Ortulfa z Trewiru. Warownię przekształcono z czasem w zamek wznoszący się na osłoniętym wzgórzu między dwoma jeziorami, dziś noszącymi nazwę Jezioro Domowe Duże i Jezioro Domowe Małe (łac. Sciten Maior i Sciten Minor). Wedle jednej z tez właśnie pruskie słowo Skiten oznaczające jeziora dało początek nazwie miejscowości. Inna z tez głosi, że osada rozwijająca się wokół warowni otrzymała nazwę Szczytno od wyrazu "szczyt", "wierzchołek".

W 1360 roku na przeciwległych brzegach jeziora osiedlono bartników z Mazowsza, a osada została nazwana Bartną Stroną. W roku 1370 książę Kiejstut spalił krzyżacki drewniany zamek, a na jego miejscu Krzyżacy wznieśli w latach 1370–1390 kamienną budowlę. W latach 1579–1581 przeprowadzono gruntowną przebudowę zamku. W 1715 roku zamek był opuszczony i popadał w ruinę, w związku z czym wydano zgodę na jego częściową rozbiórkę.

W roku 1602 Szczytno uzyskało zgodę na warzenie i sprzedaż piwa, co w znacznym stopniu ożywiło handel, ale doprowadziło również do konfliktu ze strzegącym swej przewagi handlowej Pasymiem. Miasto dotkliwie ucierpiało na skutek kilkukrotnych pożarów w wieku XVIII. Szalejące epidemie dżumy w latach 1624/1625, 1631, 1653/1654, w tym wielka epidemia z lat 1707–1711, doprowadziły do śmierci wielu mieszkańców i całkowitego zastoju życia społeczno–gospodarczego. Szczytno ucierpiało również w okresie wojny polsko–szwedzkiej w latach 1617–1629, 1654–1660, kiedy mieszkańcy musieli przetrwać przemarsze wojsk.

Prawa miejskie otrzymało Szczytno w roku 1723. Główną gałęzią handlu i wytwórstwa pozostawało nadal warzenie i sprzedaż piwa. W 1750 roku w Szczytnie browarnictwem zajmowały się 44 osoby. Do dziś istnieje budynek browaru powstałego w 1898 r., zlokalizowanego w narożniku ul. Adama Mickiewicza i ul. Bartna Strona, nad brzegiem Jeziora Domowego Małego. Obecnie w części zabytkowego zespołu budynków funkcjonuje rozlewnia wódek.

W 1818 roku Szczytno stało się miastem powiatowym. W pierwszej połowie XIX wieku należało do najlepiej rozbudowanych i najludniejszych ośrodków miejskich na Mazurach. W połowie XIX wieku miasto stało się głównym ośrodkiem ruchu polskiego na Mazurach. Od 1896 roku miasto znalazło się na terenie działania powstałej w Ełku Mazurskiej Partii Ludowej. Wydawano również polskojęzyczną prasę: "Kurka Mazurskiego" (1849–1850), "Gazetę Ludową" (1896–1902), "Mazura" (1906–1914, 1918–1920, 1928–1930) i "Mazurskiego Przyjaciela Ludu" (1923–1928).

Na początku XX wieku do Szczytna zostały przyłączone dawne osiedla wiejskie: Fiugajty (1901), osiedle zwane "Wolność" (1906), a w 1913 roku również Bartna Strona. W 1883 roku uruchomiono pierwszą linię kolejową łączącą Szczytno z Olsztynem.

W okresie I wojny światowej Szczytno znalazło się w centrum walk rosyjsko–niemieckich w dniach 29 i 30 sierpnia 1914 roku. Miasto zostało w znacznym stopniu zniszczone, a proces odbudowy rozpoczęto jeszcze w trakcie trwania wojny, w latach 1916–1918. W 1923 roku założono tu polską organizację Zjednoczenie Mazurskie. W 1937 roku na terenie zamkowym wzniesiono budynek nowego ratusza. Według niemieckiego spisu z 1945 r. Szczytno zamieszkane było w 74,5% przez ewangelickich Mazurów, natomiast cały powiat zamieszkiwało procentowo 77% Polaków. W wyniku działań wojennych zniszczenia sięgnęły ok. 50%, a po zakończeniu II wojny światowej miasto znalazło się w nowych granicach Polski. W roku 1946 w Szczytnie mieszkało 3 645 osób.

Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach przedstawiała się następująco:

• 1668 r. – ok. 350 osób

• 1740 r. – 683 osoby

• 1782 r. – 1000 osób

• 1846 r. – 1 561 osób

• 1890 r. – 3 205 osób

• 1914 r. – 9 300 osób

• 1939 r. – 14 234 osoby

Gospodarka

Miasto jest siedzibą nadleśnictwa. Działa tutaj Powiatowy Punkt Konsultacyjny Regionalnego Systemu Wspierania Innowacji.

Kultura

Muzeum Mazurskie powstało w 1945 roku. Początkowo mieściło się w zamku krzyżackim, obecnie zajmuje część ratusza sąsiadującego z murami warowni. Zbiory zgromadzono w działach archeologii, artystyczno–historycznym, etnografii, kartografii, numizmatów oraz przyrody i pomocy naukowych. Regionalia reprezentują materialne pozostałości kultury mazurskiej (meble, tkaniny, sprzęty domowe). W 1995 roku powstało regionalne stowarzyszenie kulturalne Towarzystwo Przyjaciół Muzeum w Szczytnie wspierające działania szczycieńskiej instytucji.

W Szczytnie działa Miejska Biblioteka Publiczna, założona w 1947 roku. Natomiast w 1954 roku powstał Miejski Dom Kultury, który w latach 2005–2008 wydawał czasopismo "Nasz Akapit Kulturalny". Szczycieńskie starostwo powiatowe wydaje "Rocznik Mazurski". W latach 1957–1964 działał tutaj oddział Warmińsko–Mazurskiego Towarzystwa Społeczno–Kulturalnego.

Wydarzenia kulturalne

W mieście zorganizowano szereg imprez i wydarzeń kulturalnych, m.in.:

• Dni i Noce Szczytna
• Święto Mazurskiego Kartoflaka
• Ogólnopolski Konkurs Piosenki im. Krzysztofa Klenczona
• Festiwal „Hunter Fest”, organizowany w latach 2004–2005
• Dni Wileńskie na Mazurach
• w ruinach zamku odbywają się koncerty w ramach Ogólnopolskich Spotkań Zamkowych „Śpiewajmy Poezję”
• Spotkania Amatorskich Teatrów Dramatycznych „O Szczyt Juranda”
• Warsztaty „Gospel na Mazurach”
• Wojewódzki Przegląd Orkiestr Dętych
• imprezy towarzyszące w ramach Dni Kultury Francuskiej, Dni Bretanii, Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej 2001
• Ogólnopolski Plener Rzeźbiarski „Szczytno ‘98”
• Uroczysty Koncert z Okazji Nadania Państwowej Szkole Muzycznej I st. w Szczytnie imienia Fryderyka Chopina

Zespoły i grupy artystyczne związane ze Szczytnem

• Chór La Presto
• Chór Kantata
• DNA Has Changed in Mechanical Network
• Exanimis
• Hunter
• Kabaret "Gwuść"
• Mazurskie Pofajdoki
• Na Przekór
• No Shore
• Thempest
• UnSun
• Watergate
• Zespół "Mazury"
• Zespół Muzyki Dawnej
• Zespół „Okaryna”
• Zespół Wokalno–Instrumentalny ALTRE
• Zespół Wokalno–Taneczny "Pod Sceną"

Szkolnictwo

Niegdyś działały tu: Państwowe Liceum Pedagogiczne oraz Państwowe Liceum Pedagogiczne dla Wychowawczyń Przedszkoli. Obecnie w mieście funkcjonuje 5 przedszkoli (w tym Miejskie Przedszkole nr 1 "Bajka"), szkoła muzyczna I st., 5 szkół podstawowych, 4 gimnazja oraz liczne szkoły ponadgimnazjalne. Przy ul. marsz. Józefa Piłsudskiego 111 znajduje się powołana 10 sierpnia 1990 r. na mocy rozporządzania Rady Ministrów z dnia 10 września 1990 r. Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie. WSPol jest kontynuatorką tradycji zapoczątkowanych przez wcześniej funkcjonujące w Szczytnie placówki szkoleniowe.

• Zespół Szkół nr 1 im. Stanisława Staszica w Szczytnie
• Zespół Szkół nr 2 im. Jędrzeja Śniadeckiego w Szczytnie
• Zespół Szkół nr 3 im. Jana III Sobieskiego w Szczytnie
• Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Janusza Korczaka w Szczytnie
• Szkoła Podstawowa z Oddziałem Integracyjnym nr 2 im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Szczytnie
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Marii Skłodowskiej-Curie w Szczytnie
• Szkoła Podstawowa nr 5 przy Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym im. Janusza Korczaka w Szczytnie
• Szkoła Podstawowa nr 6 im. Orła Białego w Szczytnie
• Niepubliczna Podstawowa Szkoła Specjalna Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w Szczytnie
• Państwowa Szkoła Muzyczna I st. im. Fryderyka Chopina
• Gimnazjum nr 1 im. Henryka Sienkiewicza
• Gimnazjum z Oddziałami Integracyjnymi nr 2
• Gimnazjum nr 3 im. Janusza Korczaka w Szczytnie
• Gimnazjum Sportowe przy Zespole Szkół nr 3 im. Jana III Sobieskiego w Szczytnie
• Liceum Ogólnokształcące przy Zespole Szkół nr 3 im. Jana III Sobieskiego w Szczytnie
• Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych w Szczytnie
• Liceum Ogólnokształcące przy Zespole Szkół nr 1 im. S. Staszica
• Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Integracyjnymi przy Zespole Szkół nr 2 im. Jędrzeja Śniadeckiego w Szczytnie
• Liceum Profilowane przy Zespole Szkół nr 1 im. Stanisława Staszica w Szczytnie
• Liceum Profilowane przy Zespole Szkół nr 2 im. Jędrzeja Śniadeckiego w Szczytnie
• Szkoła Przysposabiająca do Pracy przy Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym im. Janusza Korczaka w Szczytnie
• Technikum przy Zespole Szkół nr 1 im. Stanisława Staszica w Szczytnie
• Technikum przy Zespole Szkół nr 2 im. Jędrzeja Śniadeckiego w Szczytnie
• Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych przy Zespole Szkół nr 2 im. Jędrzeja Śniadeckiego w Szczytnie
• Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące przy Zespole Szkół nr 1 im. Stanisława Staszica w Szczytnie
• Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 1 przy Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym im. Janusza Korczaka w Szczytnie
• Zasadnicza Szkoła Zawodowa przy Zespole Szkół nr 1 im. Stanisława Staszica w Szczytnie
• Zasadnicza Szkoła Zawodowa przy Zespole Szkół nr 2 im. Jędrzeja Śniadeckiego w Szczytnie

Religia

• Parafia pw. Chrystusa Króla
• Parafia pw. św. Stanisława Kostki
• Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
• Parafia ewangelicko–augsburska
• Parafia greckokatolicka pw. Opieki Najświętszej Maryi Panny w Olsztynie (parafia obejmuje swym zasięgiem m.in. powiat szczycieński)
• Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów
• Zbór "Betel" Kościoła zielonoświątkowego w Kętrzynie
• Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego

Organizacje i stowarzyszenia

• Stowarzyszenie Kulturalne Niemców "Heimat"
• Towarzystwo Przyjaciół Muzeum w Szczytnie
• Towarzystwo Przyjaciół Szczytna

Bezpieczeństwo

W Szczytnie znajduje się Komenda Powiatowa Policji, a także Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej.

Sport

Działa tutaj Miejski Ośrodek Sportu, a także klub sportowy KS Gwardia Szczytno.

Turystyka

• Szlak Mazursko-Kurpiowski: Szczytno - Klon

Zabytki

• na starym cmentarzu ewangelickim znajduje się kwatera wojenna z okresu I wojny światowej, w której pochowano 170 żołnierzy niemieckich i 78 żołnierzy rosyjskich
• w lesie przy ulicy Ostrołęckiej usytuowany jest cmentarz żołnierzy I i II wojny światowej; pochowano na nim żołnierzy radzieckich (ogółem 1008) poległych w 1945 roku oraz 31 żołnierzy rosyjskich poległych 30 sierpnia 1914 roku
• kolejny cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej jest usytuowany przy ulicy Poznańskiej; spoczęło na nim 20 żołnierzy rosyjskich i 4 żołnierzy niemieckich, poległych 30 sierpnia 1914 roku
• w roku 1815 został założony w Szczytnie cmentarz żydowski; grzebano na nim zmarłych z terenu całego powiatu szczycieńskiego; ostatni pochówek odbył się w latach 30. XX wieku; cmentarz znajduje się przy ulicy Łomżyńskiej (do dzisiejszych czasów dochowały się ślady naziemne 202 grobów, oraz ok. 103 macew w różnym stanie i mimo znacznych zniszczeń należy do najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich na terenie dawnych Prus Wschodnich)
• kościół w stylu neogotyckim, wybudowany w latach lat 1897–1899
• kościół Chrześcijan Baptystów z 1903 roku
• barokowy kościół ewangelicko–augsburski z 1718 roku
• budynek Sądu Rejonowego z lat 1867–1869

Ludzie związani z miejscowością

• Stanisław Biczysko (1926–2005) – generał brygady, komendant Wyższej Szkoły Oficerskiej MSW w Szczytnie (1975–1989)
• Brygida Bocian (ur. 1956) – rzeźbiarka urodzona w Szczytnie
• Konrad Bukowiecki (ur. 1997) – urodzony w Szczytnie lekkoatleta specjalizujący się w pchnięciu kulą oraz rzucie dyskiem – mistrz świata juniorów
• Andrzej Cisowski (ur. 1962) – malarz, grafik, autor instalacji i kolaży
• Krzysztof Daukszewicz (ur. 1947) – satyryk, poeta, kompozytor, piosenkarz
• Elżbieta Doroszko (ur. 1953) – twórca nieprofesjonalny, artystka zajmująca się tkactwem
• Arkadiusz Dziczek (ur.1975) – fotograf, stypendysta Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Stypendium Marszałka Województwa Warmińsko–Mazurskiego
• Iwona Gołaszewska (ur. 1962) – urodzona w Szczytnie instruktorka plastyki, malarka
• Danuta Górska (ur. 1957) – samorządowiec, burmistrz miasta Szczytno
• Paweł Grzegorczyk (ur. 1967) – muzyk, kompozytor, autor tekstów, wokalista
• Sławomir Ignatowski (1936–2010) – długoletni działacz, animator sportu, współtwórca sukcesów Gwardii Szczytno, działacz MKS-u Szczytno, wykładowca w Wyższej Szkole Oficerskiej MO w Szczytnie
• Tadeusz Joachimiak (1923–1983) – policjant, malarz amator, projektant, dekorator
• Mirosław Kacak (1954–2013) – czołowy zawodnik II-ligowej Gwardii Szczytno
• Konrad Karchut (ur. 1976) – muzyk, gitarzysta
• Jerzy Klenczon (ur. 1943) – nauczyciel
• Krzysztof Klenczon (1942–1981) – polski kompozytor, wokalista i gitarzysta, lider Czerwonych Gitar; dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Szczytnie, w mieście znajduje się jego grób
• Jan Kokoryn (ur. 1935) – artysta plastyk
• Krzysztof Filip Kokoryn (ur. 1964) – urodzony w Szczytnie malarz, rysownik, projektant, filmowiec
• Olga Kokoryn (ur. 1966) – malarka, rysowniczka
• Jerzy Józef Korkozowicz (1919–2003) – pisarz, polonista, pedagog
• Barbara Kowalewska – urodzona w Szczytnie malarka amatorka, nauczycielka
• Arkadiusz Letkiewicz (ur. 1965) – urodzony w Szczytnie inspektor policji, nauczyciel akademicki, w latach 2008–2012 komendant-rektor Wyższej Szkoły Policji
• Jan Lippert (1877–1951) – mazurski działacz społeczny i narodowościowy
• Zbigniew Lewicki (ur. 1942) – trener i działacz sportowy na Warmii i Mazurach. szkoleniowiec KS Gwardia Szczytno
• Gustaw Leyding (1899–1974) – działacz ruchu mazurskiego, redaktor, publicysta i historyk regionalny
• Fryderyk Leyk (1885–1968) – działacz mazurskiego ruchu ludowego, publicysta, poeta, pamiętnikarz
• Wiktor Marek Leyk (ur. 1951) - działacz społeczny, zaangażowany w sprawy mazurskiej społeczności ewangelickiej oraz mniejszości narodowych i etnicznych na Warmii i Mazurach, polityk
• Tadeusz Machela (ur. 1953) – piosenkarz, muzyk, kompozytor, dzieciństwo spędził w Szczytnie
• Piotr Majer (ur. 1950) – bibliotekarz, pracownik naukowo-dydaktyczny Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie oraz Uniwersytetu Warmińsko–Mazurskiego w Olsztynie
• Jarosław Matłach (ur. 1972) – nauczyciel, samorządowiec, starosta powiatu szczycieńskiego
• Sabina Mesojed (1910–1987) – nauczycielka, animatorka amatorskiego ruchu lalkarskiego
• Max Meyhöfer (1889–1972) – nauczyciel, historyk, badacz dziejów Mazur
• Andrzej Misiuk (ur. 1958) – pracownik naukowo-dydaktyczny Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie oraz Uniwersytetu Warmińsko–Mazurskiego w Olsztynie, redaktor Przeglądu Policyjnego
• Jan Napiórkowski (ur. 1958) – artysta plastyk, prowadzący Galerię Sztuki w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie; prezes jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej
• Kazimierz Napiórkowski (ur. 1955) – dyrektor Miejskiego Domu Kultury w Szczytnie, plastyk, grafik i rysownik
• Łukasz Karol Napiórkowski (ur. 1979) – rysownik, grafik
• Jan Olchawa (ur. 1945) – plastyk, instruktor plastyki, pedagog
• Tadeusz Oracki (ur. 1930) – historyk literatury i kultury polskiej, badacz dziejów Warmii i Mazur, krytyk literacki, publicysta, encyklopedysta, pracował jako nauczyciel i bibliotekarz w Szczytnie
• Monika Ostaszewska-Symonowicz (1966– ) – historyk, muzealnik, od 1997 kierownik Muzeum Mazurskiego w Szczytnie
• Eugeniusz Ozga-Michalski (ur. 1951) – malarz, grafik, projektant
• Walter Późny (1910–2012) – nauczyciel, warmińsko-mazurski działacz polityczny i społeczny, poseł, dziennikarz
• Maurycy Stefanowicz (ur. 1976) – muzyk, kompozytor, wokalista
• Otylia Teszner-Grothowa (1909–1990) – autorka wspomnień i baśni warmińskich, wychowawczyni w przedszkolach polskich, działaczka społeczna, oświatowa i harcerska
• Hans Tiska (1892–1969) – pedagog, archeolog, muzealnik, historyk
• Andrzej Wedecke (1632–1693) – kaznodzieja polsko–ewangelicki, tłumacz, w latach 1650–1655 był rektorem szkoły w Szczytnie
• Aleksander Woźniak (ur. 1978) – artysta grafik, wykładowca Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
• w Szczytnie zmarli także: Józef Naronowicz–Naroński (1610–1678) – matematyk, inżynier, architekt, kartograf, geograf i Eliasz Bartoszewicz (1936-2013) – najbardziej znany pięściarz Warmii i Mazur, trzykrotny medalista mistrzostw Polski, reprezentant kraju

Ciekawostki

Henryk Sienkiewicz utrwalił na kartach Krzyżaków Szczytno, lokując w nim powieściową siedzibę komtura.

Inne

• Protest pielęgniarek w Szczytnie

Bibliografia

Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Knercer Wiktor, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyńskim, Warszawa 1995.
Kossert Andreas, Mazury. Zapomniane Południe dawnych Prus Wschodnich, przeł. Barbara Ostrowska, Warszawa 2004.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Rzempołuch Andrzej, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
Szczytno. Z dziejów miasta i powiatu, red. Jan Jałoszyński i in., Olsztyn 1962.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Strona Rady Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa [29.08.2013]
Strona Muzeum Mazurskiego [29.08.2013]
Wirtualny Sztetl [29.08.2013]