Nidzica: Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Warmii i Mazur
Skocz do: nawigacja, szukaj
[wersja nieprzejrzana][wersja zweryfikowana]
(→‎Kultura)
 
(Nie pokazano 51 wersji utworzonych przez 5 użytkowników)
Linia 5: Linia 5:
 
  |herb artykuł          =
 
  |herb artykuł          =
 
  |dopełniacz wsi        = Nidzicy   
 
  |dopełniacz wsi        = Nidzicy   
−
  |zdjęcie              = Herb Nidzicy.png
+
  |zdjęcie              = nidzicah.jpg
−
  |opis zdjęcia          = Herb , źródło:wwww.wikipedia.pl, 12.09.2013.      
+
  |opis zdjęcia          = Herb<br> Źródło: [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:POL_Nidzica_COA.svg Wikimedia Commons]   
 
  |rodzaj miejscowości  = miasto powiatowe
 
  |rodzaj miejscowości  = miasto powiatowe
−
  |województwo          = warmińsko - mazurskie  
+
  |województwo          = warmińsko-mazurskie  
 
  |powiat                = nidzicki  
 
  |powiat                = nidzicki  
 
  |gmina                = Nidzica  
 
  |gmina                = Nidzica  
Linia 14: Linia 14:
 
  |sołectwo              =
 
  |sołectwo              =
 
  |wysokość              =
 
  |wysokość              =
−
  |liczba ludności      = Pole-obowiązkowe
+
  |liczba ludności      =  
−
  |rok                  = Pole-obowiązkowe
+
  |rok                  =  
 
  |strefa numeracyjna    =
 
  |strefa numeracyjna    =
 
  |kod pocztowy          =
 
  |kod pocztowy          =
Linia 29: Linia 29:
 
  |www                  =
 
  |www                  =
 
}}
 
}}
−
'''Nidzica''' – (dawniej Nibork, niem. Neidenburg, prus. Nīdaspils) – miasto powiatowe w [[województwo warmińsko-mazurskie |województwie warmińsko-mazurskim]], w [[powiat nidzicki| powiecie nidzickim]], siedziba [[gmina miejsko - wiejska Nidzica| gminy miejsko-wiejskiej Nidzica]], położone nad [[rzeka Nida |rzeką Nidą]] (górny bieg Wkry). W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do [[województwo olsztyńskie |województwa olsztyńskiego]].
+
'''Nidzica''' – (dawniej Nibork, niem. ''Neidenburg'', prus. ''Nīdaspils'') – miasto powiatowe w [[województwo warmińsko-mazurskie |województwie warmińsko-mazurskim]], w [[powiat nidzicki| powiecie nidzickim]], siedziba [[Nidzica (gmina miejsko-wiejska)| gminy miejsko-wiejskiej Nidzica]], położone nad [[rzeka Nida |rzeką Nidą]] (górny bieg Wkry). W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego. Władzę w mieście i gminie sprawuje burmistrz [[Jacek Kosmala]].
 
<br/><br/>
 
<br/><br/>
 +
[[File:Nidzicar.jpg|thumb|right|290px|Ratusz w Nidzicy.<br>Fot. Mirosław Garniec]]
 +
 
== Charakterystyka fizjograficzna ==
 
== Charakterystyka fizjograficzna ==
−
Nidzica położona jest w południowej części [[województwo warmińsko-mazurskie|województwa warmińsko-mazurskiego]] nad [[rzeka Nida| rzeką Nidą]] na [[Pojezierze Mazurskie |Pojezierzu Mazurskim]]. Miasto sąsiaduje z gminami: [[Jedwabno]], [[Janowiec Kościelny]], [[Janowo]], [[Kozłowo]] oraz [[Olsztynek]].  
+
Nidzica położona jest w południowej części [[województwo warmińsko-mazurskie|województwa warmińsko-mazurskiego]] nad rzeką Nidą na [[Pojezierze Mazurskie |Pojezierzu Mazurskim]]. Miasto sąsiaduje z gminami: [[Jedwabno (gmina wiejska)|Jedwabno]], [[Janowiec Kościelny (gmina wiejska)| Janowiec Kościelny]], [[Janowo (gmina wiejska)|Janowiec]], [[Kozłowo(gmina wiejska)|Kozłowo]] oraz [[Olsztynek (gmina miejsko-wiejska)|Olsztynek]].  
 
<br/>
 
<br/>
 +
 
== Dzieje miejscowości ==
 
== Dzieje miejscowości ==
−
Nazwa utworzona jest od słowiańskiego rdzenia nid/neid występującego w nazwach rzek nizinnych. Pierwsze źródła historyczne podają niemiecką nazwę: Nydenburg, później Neidenburg ("gród nad rzeką Nidą"), które z kolei spolszczano na Nibork, Nidbork, Niedzbórz.
+
Nazwa miasta utworzona jest od słowiańskiego rdzenia ''nid/neid'' występującego w nazwach rzek nizinnych. Pierwsze źródła historyczne podają niemiecką nazwę: ''Nydenburg'', później ''Neidenburg'' ("gród nad rzeką Nidą"), którą spolszczano na Nibork, Nidbork, Niedzbórz.
−
W X wieku okolice późniejszego miasta zamieszkuje ludność słowiańska, o czym świadczą znaleziska z [[Działdowo |Działdowa]] i ze wsi Skrupe, jak i charakter pobliskich grodzisk granicznych w Nowym Dworze i Księżym Dworze. W [[Pokrzywnica Wielka |Pokrzywnicy Wielkiej]] i[[Szczepkowo Borowe| Szczepkowie Borowym]] odkryto z kolei cmentarzysko słowiańskie z XI i XII wieku. W samej Nidzicy pierwszy drewniany obiekt obronny założyli [[Krzyżacy]] prawdopodobnie już w l. 1266-1268. Pierwsza wzmianka o zamku nad [[Nida| Nidą]] pochodzi z 1376 roku. W dniu 7 grudnia 1381 r. osada otrzymała prawa miejskie z rąk wielkiego mistrza zakonu Winricha von Kniprode, a także swój herb. Jako miejscowość położona nieopodal granicy z Mazowszem posiadała dwa niezależne, ale powiązane ze sobą systemy obronne. Zamek z przedzamczem i fortyfikacje miejskie, których głównym elementem był mur obwodowy z basztami na rogach oraz mur od strony wschodniej dobudowany kilka lat później. Od strony zachodniej miasto otaczała [[Nida]], z trzech pozostałych stron wykopana fosa zasilana wodami rzeki. W obrębie murów miejskich stały dwa duże obiekty pełniące funkcję obronną: [[Kościół św. Wojciecha]] i Klasztorek. Układ miejski wyróżniał się dużą regularnością, tworzył wyraźny prostokąt.
+
 
−
W 1389 roku w mieście odbył się zjazd przedstawicieli [[Zakon Krzyżacki|Zakonu Krzyżackiego]], Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego w osobie księcia Skirgiełły i Księstwa Mazowieckiego w osobie księcia Ziemowita. W trakcie Wielkie Wojny z Zakonem Krzyżackim w dniu 8 lipca 1410 roku wojska polskie zajęły miasto i zamek bez walki. Po bitwie pod [[Grunwald |Grunwaldem]], król Władysław Jagiełło nadał Nidzicę księciu mazowieckiemu, jednak we wrześniu 1410 roku Krzyżacy odzyskali miasto. Podczas Wojny głodowej w dniu 25 lipca 1414 roku wojska polskie obległy zamek, który poddał się 6 sierpnia. W październiku 1414 roku [[Zakon Krzyżacki|Krzyżacy]] odzyskali zamek i miasto. W związku z zaginięciem dokumentu lokacyjnego podczas wojny, w 1420 roku prawa miejskie chełmińskie zostały Nidzicy odnowione. W 1444 roku Nidzica przystąpiła do antykrzyżackiego [[Związek Pruski| Związku Pruskiego]], razem z [[Działdowo |Działdowem]], [[Dąbrówno |Dąbrównem]] i [[Olsztynek |Olsztynkiem]], który w 1454 roku zwrócił się do króla Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie do Królestwa Polskiego. W odpowiedzi wojska polskie zajęły bez walki miasto, a dowódcą zamku został rycerz Adam Wilkanowski. Podczas wojny trzynastoletniej (1454-66) miasto zostało opanowane przez wojska [[Związek Pruski |Związku Pruskiego]]. W wyniku pokoju toruńskiego Nidzica pozostała jednak na terenie państwa krzyżackiego, przez co polska załoga musiała w 1466 roku opuścić miasto.Roszczenia mistrza krzyżackiego Albrechta von Hohenzollerna podważające [[II pokój toruński]] i jego przymierze z Moskwą sprawiło, że doszło do wojny polsko-krzyżackiej, w wyniku czego w dniu 24 lutego 1520 roku w Nidzicy ponownie pojawiły się wojska polskie. Spaliły one młyn przy zamku, i wyrządziły sporo szkody mieszczanom. Pięcioletnia wojna skończyła się hołdem pruskim na rynku krakowskim i przekształceniem państwa zakonnego w państwo świeckie. Jednocześnie książę Albrecht von Hohenzollern, przyjąwszy luteranizm, narzucił swą wiarę wszystkim poddanym. W Nidzicy oba kościoły przejęli luteranie, na zamku zaś miejsce [[Krzyżacy| Krzyżaków]] zajął starosta książęcy, którym był Piotr Kobierzycki. Neidenburg nadal pozostawał urzędową nazwą miasta, ale wskutek nasilającego się osadnictwa mazurskiego w południowych Prusach w codziennym użyciu coraz częściej pojawiały się także polskie formy takie jak Nidbork, Niedzbork i Nibork. Duże dochody przynosiły mieszkańcom Nidzicy gorzelnie i browary. W mieście było także wielu kołodziejów, którzy zajmowali się produkcją sanek i niecek. Pod koniec XVI wieku dzięki targom odbywającym się koło Ratusza w Nidzicy miasto należało do stosunkowo zasobnych. W latach 1562-1572 kaznodzieją w Nidzicy był Jan Radomski, autor Confessio Augustana to iest Wyznanie Wiary niektórych Kiążąt i Miast Niemieckich. Przełożona i Drukowana ku pożytku kościołów J.X.M. Polskich i innych dzieł protestanckich.
+
=== Dzieje X–XIV w. ===
−
Wojny szwedzkie przerwały w XVII wieku pomyślną koniunkturę gospodarczą miasta. Przemarsze wojsk w 1628 roku spowodowały tu pierwsze zniszczenia i szkody. Po bitwie pod Prostkami w 1656 roku pojawili się Tatarzy. Miasto zamknęło przed nimi bramy, więc ci spalili jedynie przedmieścia. W dniu 30 marca 1664 roku miasto średniowieczne miasto spłonęło w wielkim pożarze. W 1701 roku w Nidzicy urodził się Jan Duchna, który został później polskim kaznodzieją przy kościele św. Anny w Gdańsku i lektorem języka polskiego w tamtejszym Gimnazjum Akademickim. W 1710 roku w mieście pojawiła się dżuma i do stycznia 1711 roku uśmierciła około 200 mieszkańców. W 1723 roku określono Nidzicę "miastem drugiej klasy", co oznaczało, że był to okres regresu gospodarczego. W 1737 roku zamieszkał w mieście i mieszkał w nim do śmierci Jerzy Wasiański, autor najpopularniejszego na Mazurach kancjonału, wznawianego aż do XX wieku w wielotysiecznych nakładach. Miasto w 1738 roku miało 1142 mieszkańców. W 1741 roku miasto miało 163 domy mieszkalne, w tym 67 murowane w rynku. W 1751 roku było w nim 1867 mieszkańców. W 1752 roku Nidzica została stolicą okręgu. Pod koniec XVIII wieku zasypano fosy miejskie i rozebrano mury obronne z basztami.W Nidzicy 5 sierpnia 1804 roku na bocznej uliczce wybuchł pożar, wielu mieszkańców miasta udało się na jarmark do Złotowa, przez co spaliło się w zachodniej pierzei dwadzieścia dziewięć domów wraz z zabudowaniami gospodarskimi. Poza tym pastwą płomieni padło czterdzieści domów bocznych uliczkach, kościół, plebania, szkoła a także trzynaście stodół przy drodze do Litwinek. W następnym roku – w trakcie odbudowy miasta – powiększono rynek, rozbierając Bramę Polską i likwidując jedną z przecznic. W 1806 roku wkroczyły do miasta wojska francuskie z marszałkiem Neyem. W następnym roku w mieście stacjonowały oddziały generała Zajączka, które wymaszerowały z miasta 10 czerwca 1807 roku w kierunku Królewca. Na zamku nidzickim urządzono lazaret. Wojska francuskie ponownie pojawiły się w mieście w maju 1812 roku i opuściły miasto 18 sierpnia 1813 roku. W 1819 roku zamieszkał w Nidzicy Ferdynand Tymoteusz Gregorovius, dzięki którego inicjatywie około 1830 roku wyremontowano zamek. W 1825 roku w Nidzicy mieszkało 1225 Polaków, co stanowiło 51,6% mieszkańców. W 1831 roku w Nidzicy zachorowało na cholerę 356 osób, z których zmarło 218. W 1828 roku rozebrano stary ratusz miejskie. W 1840 roku rozebrano Bramę Niemiecką. W 1856 roku nidzicka parafia ewangelicka liczyła 4470 osób, z czego 3150 osób było Polakami. W drugiej poł. XIX w., szczególnie po zjednoczeniu Niemiec w 1871, miasto przeżywało okres ponownej prosperity. Wyraźnie wzrosła liczba mieszkańców, zbudowano nowoczesną infrastrukturę. W 1888 miasto otrzymało połączenie kolejowe z [[Olsztyn |Olsztynem]] i [[Działdowo |Działdowem]], w 1900 dodatkowe połączenie do [[Wielbark |Wielbarku]]. O ile w 1854 w mieszkało tu 3,300 osób, to w 1905 ich liczba wzrosła do ponad 4.700. W wyniku ofensywy rosyjskiej w [[Prusy Wschodnie |Prusach Wschodnich]] wojska kozackie gruntownie splądrowały i spaliły miasto 22 sierpnia 1914 r. Po niemieckim zwycięstwie pod [[Tannenberg| Tannenbergiem]] i wyparciu Rosjan z Nidzicy natychmiast przystąpiono do odbudowy miasta. Nidzicę rozbudowano i unowocześniono. W plebiscycie narodowościowym w lipcu 1920 r. bezdyskusyjne zwycięstwo odnieśli Niemcy – w całym powiecie za Polską padło jedynie 330 głosów, choć podczas spisu powszechnego w 1910 r. 20.075 zamieszkałych w nim osób zadeklarowało jako język ojczysty język polski, zaś tylko 10.779 osób - język niemiecki. Z plebiscytu wyłączono jednak [[Działdowo]] i okoliczne wsie, które przyłączono do Polski. W ten sposób Nidzica w jeszcze większym stopniu stała się miastem przygranicznym.Po wybuchu wojny, w dniu 2 września 1939 roku lotnictwo polskie zbombardowało okolice dworca kolejowego. W dniu 5 października 1944 miało miejsce pierwsze bombardowanie miasta przez lotnictwo radzieckie, w wyniku którego spłonął budynek Urzędu Pracy. W dniu 20 stycznia 1945 roku w trakcie Operacji wschodniopruskiej, Nidzica została zdobyta przez radzieckie oddziały 10 korpusu pancernego 5 armii pancernej gwardii. Nidzica była zniszczona w 75-80%, a pozostała jeszcze nieliczna niemieckojęzyczna ludność uległa wysiedleniu. Komendantura radziecka przekazała oficjalnie Nidzicę administracji polskiej w dniu 27 maja 1945 roku. W dniu 6 czerwca 1945 roku uruchomiono w mieście szkołę. W dniu 15 września 1945 roku otworzono pierwszą aptekę. W dniu 15 lutego 1946 roku zaczął działać Sąd Grodzki. W 1946 roku uruchomiono zakład produkcji mebli i młyn przemysłowy. W 1947 roku odbudowano zakład mleczarski. W 1947 roku w mieście mieszkało zaledwie 3433 osoby (39% stanu z 1939 roku). W kolejnych latach miasto zostało częściowo odbudowane. W 1948 roku przy ul. Kościuszki 2 powstała pierwsza po wojnie biblioteka publiczna. W 1949 roku oddano do użytku Dom Ludowy, w którym koncentrowało się później życie kulturalne miasta. W 1963 roku oddano do użytku nową przychodnię medyczną. W 1958 roku w Nidzicy powstała Wytwórnia Win i Miodów Pitnych. W 1958 roku podjęto decyzję o odbudowie zamku w Nidzicy, w którym w 1965 roku otworzono Dom Kultury i ognisko muzyczne. W 1965 roku uruchomiono w mieście technikum mechaniczne. W tym samym roku na zboczu góry zamkowej wybitny rzeźbiarz Jerzy Bereś stworzył pomnik rycerza. Po 1966 roku powstały fabryki Izomat i Farum. W 1968 roku ze składek społecznych zbudowano na cmentarzu pomnik na grobie 11 polskich ułanów poległych w 1939 roku pod Janowem. W roku 1970 liczba ludności miasta osiągnęła około 9700 osób. Poprzez dobudowanie przeszklonego modernistycznego pawilonu, jedną z baszt adaptowano w 1974 roku na księgarnię "Dom Książki".
+
W X wieku okolice późniejszego miasta zamieszkiwała ludność słowiańska, o czym świadczą znaleziska z [[Działdowo |Działdowa]] i ze wsi [[Skurpie]], jak i charakter pobliskich grodzisk granicznych w [[Nowy Dwór|Nowym Dworze]] i [[Księży Dwór|Księżym Dworze]]. W [[Pokrzywnica Wielka |Pokrzywnicy Wielkiej]] i[[Szczepkowo Borowe| Szczepkowie Borowym]] odkryto z kolei cmentarzysko słowiańskie z XI i XII wieku. W samej Nidzicy pierwszy drewniany obiekt obronny założyli [[Krzyżacy]] prawdopodobnie już w latach 1266–1268. Pierwsza wzmianka o zamku nad Nidą pochodzi z 1376 roku. 7 grudnia 1381 r. osada otrzymała prawa miejskie z rąk wielkiego mistrza zakonu [[Winrich von Kniprode|Winricha von Kniprode]], a także swój herb. Jako miejscowość położona nieopodal granicy z Mazowszem posiadała dwa niezależne, ale powiązane ze sobą systemy obronne – [[lkwim:Zamek w Nidzicy|zamek]] z przedzamczem i fortyfikacje miejskie, których głównym elementem był mur obwodowy z basztami na rogach oraz mur od strony wschodniej dobudowany kilka lat później. Od strony zachodniej miasto otaczała Nida, z trzech pozostałych stron wykopana fosa zasilana wodami rzeki. W obrębie murów miejskich stały dwa duże obiekty pełniące funkcję obronną: [[Kościół św. Wojciecha w Nidzicy|kościół św. Wojciecha]] i Klasztorek. Układ miejski wyróżniał się dużą regularnością, tworzył wyraźny prostokąt.
 +
 
 +
W 1389 roku w mieście odbył się zjazd przedstawicieli [[Państwo zakonu krzyżackiego|zakonu krzyżackiego]], Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego w osobie księcia Skirgiełły i Księstwa Mazowieckiego w osobie księcia Ziemowita.
 +
 
 +
===Dzieje XV–XVIII w. ===
 +
 
 +
W czasie wielkiej wojny z zakonem krzyżackim 8 lipca 1410 roku wojska polskie zajęły miasto i zamek bez walki. Po bitwie pod [[Bitwa pod Grunwaldem |Grunwaldem]] król Władysław Jagiełło nadał Nidzicę księciu mazowieckiemu, jednak we wrześniu 1410 roku Krzyżacy odzyskali miasto. Podczas Wojny głodowej w dniu 25 lipca 1414 roku wojska polskie obległy zamek, który poddał się 6 sierpnia. W październiku 1414 roku Krzyżacy odzyskali zamek i miasto. W związku z zaginięciem dokumentu lokacyjnego podczas wojny w 1420 roku prawa miejskie chełmińskie zostały Nidzicy odnowione. W 1444 roku Nidzica przystąpiła do antykrzyżackiego [[Związek Pruski| Związku Pruskiego]], razem z [[Działdowo|Działdowem]], [[Dąbrówno |Dąbrównem]] i [[Olsztynek |Olsztynkiem]], który w 1454 roku zwrócił się do króla Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie do Królestwa Polskiego. W odpowiedzi wojska polskie zajęły bez walki miasto, a dowódcą zamku został rycerz Adam Wilkanowski.  
 +
 
 +
Podczas wojny trzynastoletniej (1454–1466) miasto zostało opanowane przez wojska Związku Pruskiego. W wyniku pokoju toruńskiego Nidzica pozostała jednak na terenie państwa krzyżackiego, przez co polska załoga musiała w 1466 roku opuścić miasto. Roszczenia mistrza krzyżackiego Albrechta von Hohenzollerna podważające II pokój toruński i jego przymierze z Moskwą sprawiły, że doszło do wojny polsko-krzyżackiej, w wyniku czego 24 lutego 1520 roku w Nidzicy ponownie pojawiły się wojska polskie. Spaliły one młyn przy zamku i wyrządziły sporo szkody mieszczanom. Pięcioletnia wojna skończyła się hołdem pruskim na rynku krakowskim i przekształceniem państwa zakonnego w państwo świeckie. Jednocześnie książę [[Albrecht Hohenzollern]], przyjąwszy luteranizm, narzucił swą wiarę wszystkim poddanym. W Nidzicy oba kościoły przejęli luteranie, na zamku zaś miejsce Krzyżaków zajął starosta książęcy, którym był Piotr Kobierzycki. ''Neidenburg'' nadal pozostawał urzędową nazwą miasta, ale wskutek nasilającego się osadnictwa mazurskiego w południowych Prusach w codziennym użyciu coraz częściej pojawiały się także polskie formy takie jak Nidbork, Niedzbork i Nibork.  
 +
 
 +
Duże dochody przynosiły mieszkańcom Nidzicy gorzelnie i browary. W mieście było także wielu kołodziejów, którzy zajmowali się produkcją sanek i niecek. Pod koniec XVI wieku dzięki targom odbywającym się koło ratusza w Nidzicy miasto należało do stosunkowo zasobnych. W latach 1562–1572 kaznodzieją w Nidzicy był [[Jan Radomski]], autor ''Confessio Augustana'' (''Wyznanie Wiary niektórych Książąt i Miast Niemieckich. Przełożona i Drukowana ku pożytku kościołów J.X.M. Polskich i innych dzieł protestanckich'').
 +
 
 +
Wojny szwedzkie w XVII wieku przerwały pomyślną koniunkturę gospodarczą miasta. Przemarsze wojsk w 1628 roku spowodowały tu pierwsze zniszczenia i szkody. Po [[Bitwa pod Prostkami|bitwie pod Prostkami]] w 1656 roku pojawili w mieście Tatarzy. Miasto zamknęło przed nimi bramy, więc ci spalili jedynie przedmieścia. 30 marca 1664 roku średniowieczne miasto spłonęło w wielkim pożarze.  
 +
 
 +
W 1701 roku w Nidzicy urodził się Jan Duchna, który został później polskim kaznodzieją przy kościele św. Anny w Gdańsku i lektorem języka polskiego w tamtejszym Gimnazjum Akademickim. W 1710 roku w mieście pojawiła się [[epidemia dżumy 1709-1711|dżuma]] i do stycznia 1711 roku uśmierciła około 200 mieszkańców. W 1723 roku określono Nidzicę "miastem drugiej klasy", co oznaczało, że był to okres regresu gospodarczego. W 1737 roku zamieszkał w mieście i mieszkał w nim do śmierci [[Jerzy Wasiański]], autor najpopularniejszego na [[Mazury|Mazurach]] kancjonału, wznawianego aż do XX wieku w wielotysiecznych nakładach.
 +
 
 +
Miasto w 1738 roku miało 1142 mieszkańców. W 1741 roku miało 163 domy mieszkalne, w tym 67 murowanych w rynku. W 1751 roku było w nim 1867 mieszkańców. W 1752 roku Nidzica została stolicą okręgu. Pod koniec XVIII wieku zasypano fosy miejskie i rozebrano mury obronne z basztami. 5 sierpnia 1804 roku w Nidzicy na bocznej uliczce wybuchł pożar. Wielu mieszkańców miasta udało się w ten dzień na jarmark do Złotowa, przez co w zachodniej pierzei spaliło się dwadzieścia dziewięć domów wraz z zabudowaniami gospodarskimi. Spłonęło również czterdzieści domów w bocznych uliczkach, kościół, plebania, szkoła a także trzynaście stodół przy drodze do Litwinek. W następnym roku – w trakcie odbudowy miasta – powiększono rynek, rozbierając Bramę Polską i likwidując jedną z przecznic.
 +
 
 +
=== Dzieje XIX–XI w.===
 +
W 1806 roku wkroczyły do miasta wojska francuskie z marszałkiem Neyem na czele. W następnym roku w mieście stacjonowały oddziały generała Zajączka, które 10 czerwca 1807 roku wymaszerowały z miasta w kierunku [[Królewiec|Królewca]]. Na zamku nidzickim urządzono lazaret. Wojska francuskie ponownie pojawiły się w mieście w maju 1812 roku i opuściły je 18 sierpnia 1813 roku.  
 +
 
 +
W 1819 roku zamieszkał w Nidzicy [[Ferdynand Gregorovius|Ferdynand Tymoteusz Gregorovius]], dzięki jego inicjatywie około 1830 roku wyremontowano zamek. W 1825 roku w Nidzicy mieszkało 1225 Polaków, co stanowiło 51,6% mieszkańców. W 1831 roku w Nidzicy na [[epidemia cholery w XIX wieku|cholerę]] zachorowało 356 osób, z których 218 zmarło. W 1828 roku rozebrano stary ratusz miejski. W 1840 roku rozebrano Bramę Niemiecką. W 1856 roku nidzicka parafia ewangelicka liczyła 4470 osób, z czego 3150 osób było Polakami. W drugiej poł. XIX w., zwłaszcza po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r., miasto przeżywało okres ponownej prosperity. Wyraźnie wzrosła liczba mieszkańców, zbudowano nowoczesną infrastrukturę. W 1888 r. miasto otrzymało połączenie kolejowe z [[Olsztyn |Olsztynem]] i [[Działdowo |Działdowem]], w 1900 r. dodatkowe połączenie do [[Wielbark |Wielbarka]]. O ile w 1854 r. mieszkało tu 3,300 osób, to w 1905 r. ich liczba wzrosła do ponad 4,700.  
 +
 
 +
W wyniku ofensywy rosyjskiej w [[Prusy Wschodnie |Prusach Wschodnich]] 22 sierpnia 1914 r. wojska kozackie splądrowały i spaliły miasto. Po niemieckim zwycięstwie pod Tannenbergiem i wyparciu Rosjan z Nidzicy natychmiast przystąpiono do odbudowy miasta. Nidzicę rozbudowano i unowocześniono. W [[Plebiscyt na Warmii i Mazurach|plebiscycie narodowościowym w lipcu 1920 r.]] bezdyskusyjne zwycięstwo odnieśli Niemcy – w całym powiecie za Polską padło jedynie 330 głosów, choć podczas spisu powszechnego w 1910 r. 20,075 zamieszkałych w nim osób zadeklarowało jako język ojczysty język polski, zaś tylko 10,779 osób – język niemiecki. Z plebiscytu wyłączono jednak Działdowo i okoliczne wsie, które przyłączono do Polski. W ten sposób Nidzica w jeszcze większym stopniu stała się miastem przygranicznym.  
 +
 
 +
Po wybuchu II wojny światowej, 2 września 1939 roku, lotnictwo polskie zbombardowało okolice dworca kolejowego. 5 października 1944 miało miejsce pierwsze bombardowanie miasta przez lotnictwo radzieckie, w wyniku którego spłonął budynek Urzędu Pracy. 20 stycznia 1945 roku w trakcie operacji wschodniopruskiej Nidzica została zdobyta przez radzieckie oddziały 10 korpusu pancernego 5 armii pancernej gwardii. Nidzica była zniszczona w 75-80%, a pozostała jeszcze nieliczna niemieckojęzyczna ludność uległa wysiedleniu. 27 maja 1945 roku komendantura radziecka przekazała oficjalnie Nidzicę administracji polskiej. 6 czerwca 1945 roku uruchomiono w mieście szkołę, a 15 września 1945 roku otworzono pierwszą aptekę. 15 lutego 1946 roku zaczął działać Sąd Grodzki. W 1946 roku uruchomiono zakład produkcji mebli i młyn przemysłowy. W 1947 roku odbudowano zakład mleczarski. W 1947 roku w mieście mieszkały zaledwie 3433 osoby (39% stanu z 1939 roku).  
 +
 
 +
W kolejnych latach miasto zostało częściowo odbudowane. W 1948 roku przy ul. T. Kościuszki 2 powstała pierwsza po wojnie biblioteka publiczna. W 1949 roku oddano do użytku Dom Ludowy, w którym koncentrowało się później życie kulturalne miasta. W 1963 roku oddano do użytku nową przychodnię medyczną. W 1958 roku w Nidzicy powstała [[Wytwórnia Win i Miodów Pitnych w Nidzicy|Wytwórnia Win i Miodów Pitnych]]. W 1958 roku podjęto decyzję o odbudowie zamku w Nidzicy, w którym w 1965 roku otworzono Dom Kultury i ognisko muzyczne. W 1965 roku uruchomiono w mieście technikum mechaniczne. W tym samym roku na zboczu góry zamkowej wybitny rzeźbiarz [[Jerzy Bereś]] stworzył pomnik rycerza.  
 +
 
 +
Po 1966 roku powstały w Nidzicy fabryki Izomat i Farum. W 1968 roku na grobie 11 polskich ułanów poległych w 1939 roku pod Janowem zbudowano ze składek społecznych pomnik.  
 +
 
 +
W roku 1970 liczba ludności miasta osiągnęła około 9700 osób.  
 +
 
 
W 2001 połączenie kolejowe z Wielbarkiem zostało zlikwidowane.
 
W 2001 połączenie kolejowe z Wielbarkiem zostało zlikwidowane.
 
<br/>
 
<br/>
 +
 
==Gospodarka==
 
==Gospodarka==
−
 
+
W mieście działają firmy prywatne, sklepy, urzędy i banki. Rozwija się branża budowlana, cieplna, meblowa. W mieście znajdują się zakłady meblowe oraz fabryka meblowa. Ponadto swoje siedziby mają tu lokalne przedsiębiorstwa usługowo-handlowe, transportowe, funkcjonują firmy z zakresu gospodarki finansowej, kosmetyków, motoryzacji i szeroko pojętej higieny.
−
W mieście działają firmy prywatne, sklepy, urzędy i banki. Rozwija się branża budowlana, cieplna, meblowa. W mieście znajdują się zakłady meblowe oraz fabryka meblowa. Ponadto odnajdziemy tutaj lokalne przedsiębiorstwa usługowo - handlowe, transportowe. Ponadto funkcjonują firmy z zakresu gospodarki finansowej, kosmetyków, motoryzacji i szeroko pojętej higieny.
 
 
==Kultura==
 
==Kultura==
−
W miejscowości funkcjonuje [[lkwim:Klub Sportowy "TAN" Nidzica| Klub Sportowy "TAN" Nidzica]] posiadający w swojej historii sekcje: piłka nożna, siatkówka, tenis stołowy, biegi na orientację i brydż sportowy. Obecnie dwusekcyjny – piłka nożna i koszykówka. W mieście działają szkoły podstawowe, gimnazja, licea, szkoły zawodowe i technika. Funkcjonuje [[Biblioteka Publiczna]], [[Ośrodek Kultury]]. Odnajdziemy tutaj także różnego rodzaju organizacje pozarządowe. Ponadto na terenie miasta organizowany jest [[lkwim: Zamkowy Maraton Rockowy „ZMRock” – Nidzica 2007| Zamkowy Maraton Rockowy „ZMRock”]].
+
W miejscowości funkcjonuje [[lkwim:Klub Sportowy "TAN" Nidzica| Klub Sportowy "TAN" Nidzica]]. W swojej historii posiadał następujące sekcje: piłka nożna, siatkówka, tenis stołowy, biegi na orientację i brydż sportowy. Obecnie jest dwusekcyjny – piłka nożna i koszykówka.
  
−
== Ludzie związani z miejscowością: ==
+
W Nidzicy funkcjonuje [[lkwim:Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Nidzicy|Biblioteka Publiczna]], [[Ośrodek Kultury w Nidzicy|Ośrodek Kultury]], w mieście działają różnego rodzaju organizacje pozarządowe. Ponadto na terenie miasta organizowany jest [[lkwim: Zamkowy Maraton Rockowy „ZMRock” – Nidzica 2007| Zamkowy Maraton Rockowy „ZMRock”]].
  
−
Z miejscowością związane są następujące postacie:[[Ferdinand Gregorovius]] - niemiecki pisarz i historyk; [[Bethel Henry Strousberg]] - "król kolei", niemiecki biznesmen żydowskiego pochodzenia, zaangażowany w budowę linii kolejowej w XIX wieku; [[Walter Kollo]] - niemiecki kompozytor, autor tekstów, wydawca; [[Krystyna Szymańska-Lara]] - polska koszykarka grająca na pozycji rozgrywającej; [[Piotr Jankowski]] - polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny oraz [[Katarzyna Dąbrowska]] - polska aktorka i piosenkarka.  
+
==Edukacja==
−
== Zabytki: ==
+
W mieście działają przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, licea, szkoły zawodowe i technika:
 +
*[[Przedszkole nr 4 w Nidzicy|Przedszkole nr 4]]
 +
*[[Publiczna Szkoła Podstawowa nr 1 w Nidzicy|Szkoła Podstawowa nr 1]]
 +
*[[Szkoła Podstawowa nr 2 w Nidzicy|Szkoła Podstawowa nr 2]]
 +
*[[Gimnazjum przy ZSO im. Stanisława Wyspiańskiego w Nidzicy|Gimnazjum przy ZSO im. Stanisława Wyspiańskiego]]
 +
*[[Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego w Nidzicy|Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego]]
 +
==Religia==
 +
*filia [[Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Olsztynku|zboru Kościoła Chrześcijan Baptystów w Olsztynku]]
 +
*[[Parafia pw. Błogosławionej Bolesławy Lament w Nidzicy |parafia pw. bł. Bolesławy Lament]]
 +
*[[Parafia pw. Miłosierdzia Bożego w Nidzicy |parafia pw. Miłosierdzia Bożego]]
 +
*[[Parafia pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i Świętego Wojciecha w Nidzicy|parafia pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i św. Wojciecha]]
 +
*[[Parafia Ewangelicko-Augsburska w Nidzicy|parafia ewangelicko-augsburska]]
  
−
Znajduje się tutaj: [[lkwim:Zamek w Nidzicy|gotycki zamek krzyżacki z XIV wieku]], rozbudowany w XV wieku, zniszczony w 1945, po wojnie odbudowany.
+
== Organizacje i stowarzyszenia ==
−
ratusz z XIX wieku, domy i spichlerz z XIX wieku, [[lkwim:Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha w Nidzicy|kościół pod wezwaniem św. Wojciecha]] z XIV wieku (poewangelicki)
+
*[[Centrum Doradcze Programów Pomocowych]]
−
klasztorek,[[lkwim:Kościół ewangelicko-augsburski pw. św. Krzyża w Nidzicy|Kościół Ewangelicko-Augsburski św. Krzyża z XIX wieku]], Browar Zamkowy z XIX wieku, fragmenty murów obronnych z basztami
+
*[[Stowarzyszenie Historyczno-Kulturalne "Bractwo Rycerskie Komturii Nidzickiej"]]
−
stary cmentarz żydowski (początek XIX w.) i nowy cmentarz żydowski (koniec XIX w.), zdewastowane po 1938 r., z zachowanymi kilkudziesięcioma nagrobkami, kolejowa wieża ciśnień z czasów II wojny światowej, zamek, Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół św. Wojciecha oraz ratusz.  
+
== Ludzie związani z miejscowością ==
 +
Z miejscowością związane są następujące postacie:
 +
*[[Ferdinand Gregorovius]] – niemiecki pisarz i historyk
 +
*[[Bethel Henry Strousberg]] – "król kolei", niemiecki biznesmen żydowskiego pochodzenia, zaangażowany w budowę linii kolejowej w XIX wieku
 +
*[[Walter Kollo]] – niemiecki kompozytor, autor tekstów, wydawca
 +
*[[Krystyna Szymańska-Lara]] – polska koszykarka grająca na pozycji rozgrywającej
 +
*[[Piotr Jankowski]] – polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny
 +
*[[Katarzyna Dąbrowska]] – polska aktorka i piosenkarka
 +
== Zabytki ==
 +
*[[lkwim:Zamek w Nidzicy|gotycki zamek krzyżacki z XIV wieku]], rozbudowany w XV wieku, zniszczony w 1945, po wojnie odbudowany
 +
*ratusz został wzniesiony po zniszczeniach z okresu I wojny światowej
 +
*zabudowa z XIX wieku
 +
*[[lkwim:Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha w Nidzicy|kościół pw. św. Wojciecha]] z XIV wieku (poewangelicki)
 +
*klasztorek
 +
*[[lkwim:Kościół ewangelicko-augsburski pw. św. Krzyża w Nidzicy|kościół ewangelicko-augsburski św. Krzyża z XIX wieku]]
 +
*[[Browar w Nidzicy|Browar Zamkowy]] z XIX wieku
 +
*fragmenty murów obronnych z basztami
 +
*stary cmentarz żydowski (początek XIX w.) i nowy cmentarz żydowski (koniec XIX w.), zdewastowane po 1938 r., z zachowanymi kilkudziesięcioma nagrobkami
 +
*stary cmentarz katolicki i ewangelicki (obecnie komunalny) oraz żołnierzy poległych podczas I i II wojny światowej
 +
*kolejowa wieża ciśnień z l. 30-tych XX w.
  
−
[[File:Nidzica.jpg|300 px| thumb|Plac wolności, źródło: www.wikipedia.pl, 12.09.2013.]]
+
== Inne ==
−
<br/>
+
*[[Referendum w Nidzicy 2013|Referendum w Nidzicy 2013 r.]]
−
== Bibliografia: ==
 
−
''Historia Nidzicy i okoli'', pod red. Waldemara Rezmera, Nidzica 2012, 634 ss.
 
−
<br/>
 
  
 
== Zobacz też ==
 
== Zobacz też ==
−
www.nidzica.wm.pl
+
[http://nidzica.wm.pl/ nidzica.wm.pl]
 +
 
 +
== Bibliografia ==
 +
''Historia Nidzicy i okolic'', pod red. Waldemara Rezmera, Nidzica 2012, 634 ss.
 
<br/>
 
<br/>
−
[[Kategoria: Miejscowość]][[Kategoria:Powiat nidzicki]][[Kategoria:Gmina Nidzica]][[Kategoria:Miasto powiatowe]][[Kategoria:Miasto gminne]]
+
[[Kategoria: Miejscowość]][[Kategoria:Miasta]][[Kategoria:Powiat nidzicki]][[Kategoria:Nidzica (gmina miejsko-wiejska)]]
−
[[Użytkownik:Kinlis|Kinlis]] ([[Dyskusja użytkownika:Kinlis|dyskusja]]) 08:09, 28 wrz 2013 (CEST)
 

Aktualna wersja na dzień 10:03, 15 lip 2024

Nidzica
Herb Źródło: Wikimedia Commons
Herb
Źródło: Wikimedia Commons
Rodzaj miejscowości miasto powiatowe
Państwo  Polska
Województwo warmińsko-mazurskie
Powiat nidzicki
Gmina Nidzica
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa lokalizacyjna województwa warmińsko-mazurskiego
Nidzica
Nidzica
Położenie na mapie Polski
Mapa lokalizacyjna Polski
Nidzica
Nidzica
Ziemia

{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Nidzica – (dawniej Nibork, niem. Neidenburg, prus. Nīdaspils) – miasto powiatowe w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie nidzickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nidzica, położone nad rzeką Nidą (górny bieg Wkry). W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego. Władzę w mieście i gminie sprawuje burmistrz Jacek Kosmala.

Ratusz w Nidzicy.
Fot. Mirosław Garniec

Charakterystyka fizjograficzna

Nidzica położona jest w południowej części województwa warmińsko-mazurskiego nad rzeką Nidą na Pojezierzu Mazurskim. Miasto sąsiaduje z gminami: Jedwabno, Janowiec Kościelny, Janowiec, Kozłowo oraz Olsztynek.

Dzieje miejscowości

Nazwa miasta utworzona jest od słowiańskiego rdzenia nid/neid występującego w nazwach rzek nizinnych. Pierwsze źródła historyczne podają niemiecką nazwę: Nydenburg, później Neidenburg ("gród nad rzeką Nidą"), którą spolszczano na Nibork, Nidbork, Niedzbórz.

Dzieje X–XIV w.

W X wieku okolice późniejszego miasta zamieszkiwała ludność słowiańska, o czym świadczą znaleziska z Działdowa i ze wsi Skurpie, jak i charakter pobliskich grodzisk granicznych w Nowym Dworze i Księżym Dworze. W Pokrzywnicy Wielkiej i Szczepkowie Borowym odkryto z kolei cmentarzysko słowiańskie z XI i XII wieku. W samej Nidzicy pierwszy drewniany obiekt obronny założyli Krzyżacy prawdopodobnie już w latach 1266–1268. Pierwsza wzmianka o zamku nad Nidą pochodzi z 1376 roku. 7 grudnia 1381 r. osada otrzymała prawa miejskie z rąk wielkiego mistrza zakonu Winricha von Kniprode, a także swój herb. Jako miejscowość położona nieopodal granicy z Mazowszem posiadała dwa niezależne, ale powiązane ze sobą systemy obronne – zamek z przedzamczem i fortyfikacje miejskie, których głównym elementem był mur obwodowy z basztami na rogach oraz mur od strony wschodniej dobudowany kilka lat później. Od strony zachodniej miasto otaczała Nida, z trzech pozostałych stron wykopana fosa zasilana wodami rzeki. W obrębie murów miejskich stały dwa duże obiekty pełniące funkcję obronną: kościół św. Wojciecha i Klasztorek. Układ miejski wyróżniał się dużą regularnością, tworzył wyraźny prostokąt.

W 1389 roku w mieście odbył się zjazd przedstawicieli zakonu krzyżackiego, Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego w osobie księcia Skirgiełły i Księstwa Mazowieckiego w osobie księcia Ziemowita.

Dzieje XV–XVIII w.

W czasie wielkiej wojny z zakonem krzyżackim 8 lipca 1410 roku wojska polskie zajęły miasto i zamek bez walki. Po bitwie pod Grunwaldem król Władysław Jagiełło nadał Nidzicę księciu mazowieckiemu, jednak we wrześniu 1410 roku Krzyżacy odzyskali miasto. Podczas Wojny głodowej w dniu 25 lipca 1414 roku wojska polskie obległy zamek, który poddał się 6 sierpnia. W październiku 1414 roku Krzyżacy odzyskali zamek i miasto. W związku z zaginięciem dokumentu lokacyjnego podczas wojny w 1420 roku prawa miejskie chełmińskie zostały Nidzicy odnowione. W 1444 roku Nidzica przystąpiła do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, razem z Działdowem, Dąbrównem i Olsztynkiem, który w 1454 roku zwrócił się do króla Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie do Królestwa Polskiego. W odpowiedzi wojska polskie zajęły bez walki miasto, a dowódcą zamku został rycerz Adam Wilkanowski.

Podczas wojny trzynastoletniej (1454–1466) miasto zostało opanowane przez wojska Związku Pruskiego. W wyniku pokoju toruńskiego Nidzica pozostała jednak na terenie państwa krzyżackiego, przez co polska załoga musiała w 1466 roku opuścić miasto. Roszczenia mistrza krzyżackiego Albrechta von Hohenzollerna podważające II pokój toruński i jego przymierze z Moskwą sprawiły, że doszło do wojny polsko-krzyżackiej, w wyniku czego 24 lutego 1520 roku w Nidzicy ponownie pojawiły się wojska polskie. Spaliły one młyn przy zamku i wyrządziły sporo szkody mieszczanom. Pięcioletnia wojna skończyła się hołdem pruskim na rynku krakowskim i przekształceniem państwa zakonnego w państwo świeckie. Jednocześnie książę Albrecht Hohenzollern, przyjąwszy luteranizm, narzucił swą wiarę wszystkim poddanym. W Nidzicy oba kościoły przejęli luteranie, na zamku zaś miejsce Krzyżaków zajął starosta książęcy, którym był Piotr Kobierzycki. Neidenburg nadal pozostawał urzędową nazwą miasta, ale wskutek nasilającego się osadnictwa mazurskiego w południowych Prusach w codziennym użyciu coraz częściej pojawiały się także polskie formy takie jak Nidbork, Niedzbork i Nibork.

Duże dochody przynosiły mieszkańcom Nidzicy gorzelnie i browary. W mieście było także wielu kołodziejów, którzy zajmowali się produkcją sanek i niecek. Pod koniec XVI wieku dzięki targom odbywającym się koło ratusza w Nidzicy miasto należało do stosunkowo zasobnych. W latach 1562–1572 kaznodzieją w Nidzicy był Jan Radomski, autor Confessio Augustana (Wyznanie Wiary niektórych Książąt i Miast Niemieckich. Przełożona i Drukowana ku pożytku kościołów J.X.M. Polskich i innych dzieł protestanckich).

Wojny szwedzkie w XVII wieku przerwały pomyślną koniunkturę gospodarczą miasta. Przemarsze wojsk w 1628 roku spowodowały tu pierwsze zniszczenia i szkody. Po bitwie pod Prostkami w 1656 roku pojawili w mieście Tatarzy. Miasto zamknęło przed nimi bramy, więc ci spalili jedynie przedmieścia. 30 marca 1664 roku średniowieczne miasto spłonęło w wielkim pożarze.

W 1701 roku w Nidzicy urodził się Jan Duchna, który został później polskim kaznodzieją przy kościele św. Anny w Gdańsku i lektorem języka polskiego w tamtejszym Gimnazjum Akademickim. W 1710 roku w mieście pojawiła się dżuma i do stycznia 1711 roku uśmierciła około 200 mieszkańców. W 1723 roku określono Nidzicę "miastem drugiej klasy", co oznaczało, że był to okres regresu gospodarczego. W 1737 roku zamieszkał w mieście i mieszkał w nim do śmierci Jerzy Wasiański, autor najpopularniejszego na Mazurach kancjonału, wznawianego aż do XX wieku w wielotysiecznych nakładach.

Miasto w 1738 roku miało 1142 mieszkańców. W 1741 roku miało 163 domy mieszkalne, w tym 67 murowanych w rynku. W 1751 roku było w nim 1867 mieszkańców. W 1752 roku Nidzica została stolicą okręgu. Pod koniec XVIII wieku zasypano fosy miejskie i rozebrano mury obronne z basztami. 5 sierpnia 1804 roku w Nidzicy na bocznej uliczce wybuchł pożar. Wielu mieszkańców miasta udało się w ten dzień na jarmark do Złotowa, przez co w zachodniej pierzei spaliło się dwadzieścia dziewięć domów wraz z zabudowaniami gospodarskimi. Spłonęło również czterdzieści domów w bocznych uliczkach, kościół, plebania, szkoła a także trzynaście stodół przy drodze do Litwinek. W następnym roku – w trakcie odbudowy miasta – powiększono rynek, rozbierając Bramę Polską i likwidując jedną z przecznic.

Dzieje XIX–XI w.

W 1806 roku wkroczyły do miasta wojska francuskie z marszałkiem Neyem na czele. W następnym roku w mieście stacjonowały oddziały generała Zajączka, które 10 czerwca 1807 roku wymaszerowały z miasta w kierunku Królewca. Na zamku nidzickim urządzono lazaret. Wojska francuskie ponownie pojawiły się w mieście w maju 1812 roku i opuściły je 18 sierpnia 1813 roku.

W 1819 roku zamieszkał w Nidzicy Ferdynand Tymoteusz Gregorovius, dzięki jego inicjatywie około 1830 roku wyremontowano zamek. W 1825 roku w Nidzicy mieszkało 1225 Polaków, co stanowiło 51,6% mieszkańców. W 1831 roku w Nidzicy na cholerę zachorowało 356 osób, z których 218 zmarło. W 1828 roku rozebrano stary ratusz miejski. W 1840 roku rozebrano Bramę Niemiecką. W 1856 roku nidzicka parafia ewangelicka liczyła 4470 osób, z czego 3150 osób było Polakami. W drugiej poł. XIX w., zwłaszcza po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r., miasto przeżywało okres ponownej prosperity. Wyraźnie wzrosła liczba mieszkańców, zbudowano nowoczesną infrastrukturę. W 1888 r. miasto otrzymało połączenie kolejowe z Olsztynem i Działdowem, w 1900 r. dodatkowe połączenie do Wielbarka. O ile w 1854 r. mieszkało tu 3,300 osób, to w 1905 r. ich liczba wzrosła do ponad 4,700.

W wyniku ofensywy rosyjskiej w Prusach Wschodnich 22 sierpnia 1914 r. wojska kozackie splądrowały i spaliły miasto. Po niemieckim zwycięstwie pod Tannenbergiem i wyparciu Rosjan z Nidzicy natychmiast przystąpiono do odbudowy miasta. Nidzicę rozbudowano i unowocześniono. W plebiscycie narodowościowym w lipcu 1920 r. bezdyskusyjne zwycięstwo odnieśli Niemcy – w całym powiecie za Polską padło jedynie 330 głosów, choć podczas spisu powszechnego w 1910 r. 20,075 zamieszkałych w nim osób zadeklarowało jako język ojczysty język polski, zaś tylko 10,779 osób – język niemiecki. Z plebiscytu wyłączono jednak Działdowo i okoliczne wsie, które przyłączono do Polski. W ten sposób Nidzica w jeszcze większym stopniu stała się miastem przygranicznym.

Po wybuchu II wojny światowej, 2 września 1939 roku, lotnictwo polskie zbombardowało okolice dworca kolejowego. 5 października 1944 miało miejsce pierwsze bombardowanie miasta przez lotnictwo radzieckie, w wyniku którego spłonął budynek Urzędu Pracy. 20 stycznia 1945 roku w trakcie operacji wschodniopruskiej Nidzica została zdobyta przez radzieckie oddziały 10 korpusu pancernego 5 armii pancernej gwardii. Nidzica była zniszczona w 75-80%, a pozostała jeszcze nieliczna niemieckojęzyczna ludność uległa wysiedleniu. 27 maja 1945 roku komendantura radziecka przekazała oficjalnie Nidzicę administracji polskiej. 6 czerwca 1945 roku uruchomiono w mieście szkołę, a 15 września 1945 roku otworzono pierwszą aptekę. 15 lutego 1946 roku zaczął działać Sąd Grodzki. W 1946 roku uruchomiono zakład produkcji mebli i młyn przemysłowy. W 1947 roku odbudowano zakład mleczarski. W 1947 roku w mieście mieszkały zaledwie 3433 osoby (39% stanu z 1939 roku).

W kolejnych latach miasto zostało częściowo odbudowane. W 1948 roku przy ul. T. Kościuszki 2 powstała pierwsza po wojnie biblioteka publiczna. W 1949 roku oddano do użytku Dom Ludowy, w którym koncentrowało się później życie kulturalne miasta. W 1963 roku oddano do użytku nową przychodnię medyczną. W 1958 roku w Nidzicy powstała Wytwórnia Win i Miodów Pitnych. W 1958 roku podjęto decyzję o odbudowie zamku w Nidzicy, w którym w 1965 roku otworzono Dom Kultury i ognisko muzyczne. W 1965 roku uruchomiono w mieście technikum mechaniczne. W tym samym roku na zboczu góry zamkowej wybitny rzeźbiarz Jerzy Bereś stworzył pomnik rycerza.

Po 1966 roku powstały w Nidzicy fabryki Izomat i Farum. W 1968 roku na grobie 11 polskich ułanów poległych w 1939 roku pod Janowem zbudowano ze składek społecznych pomnik.

W roku 1970 liczba ludności miasta osiągnęła około 9700 osób.

W 2001 połączenie kolejowe z Wielbarkiem zostało zlikwidowane.

Gospodarka

W mieście działają firmy prywatne, sklepy, urzędy i banki. Rozwija się branża budowlana, cieplna, meblowa. W mieście znajdują się zakłady meblowe oraz fabryka meblowa. Ponadto swoje siedziby mają tu lokalne przedsiębiorstwa usługowo-handlowe, transportowe, funkcjonują firmy z zakresu gospodarki finansowej, kosmetyków, motoryzacji i szeroko pojętej higieny.

Kultura

W miejscowości funkcjonuje Klub Sportowy "TAN" Nidzica. W swojej historii posiadał następujące sekcje: piłka nożna, siatkówka, tenis stołowy, biegi na orientację i brydż sportowy. Obecnie jest dwusekcyjny – piłka nożna i koszykówka.

W Nidzicy funkcjonuje Biblioteka Publiczna, Ośrodek Kultury, w mieście działają różnego rodzaju organizacje pozarządowe. Ponadto na terenie miasta organizowany jest Zamkowy Maraton Rockowy „ZMRock”.

Edukacja

W mieście działają przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, licea, szkoły zawodowe i technika:

Religia

Organizacje i stowarzyszenia

Ludzie związani z miejscowością

Z miejscowością związane są następujące postacie:

Zabytki

  • gotycki zamek krzyżacki z XIV wieku, rozbudowany w XV wieku, zniszczony w 1945, po wojnie odbudowany
  • ratusz został wzniesiony po zniszczeniach z okresu I wojny światowej
  • zabudowa z XIX wieku
  • kościół pw. św. Wojciecha z XIV wieku (poewangelicki)
  • klasztorek
  • kościół ewangelicko-augsburski św. Krzyża z XIX wieku
  • Browar Zamkowy z XIX wieku
  • fragmenty murów obronnych z basztami
  • stary cmentarz żydowski (początek XIX w.) i nowy cmentarz żydowski (koniec XIX w.), zdewastowane po 1938 r., z zachowanymi kilkudziesięcioma nagrobkami
  • stary cmentarz katolicki i ewangelicki (obecnie komunalny) oraz żołnierzy poległych podczas I i II wojny światowej
  • kolejowa wieża ciśnień z l. 30-tych XX w.

Inne

Zobacz też

nidzica.wm.pl

Bibliografia

Historia Nidzicy i okolic, pod red. Waldemara Rezmera, Nidzica 2012, 634 ss.

Źródło: „http://encyklopedia.warmia.mazury.pl/index.php?title=Nidzica&oldid=158263”