Nidzica

Nidzica
Herb Źródło: Wikimedia Commons
Rodzaj miejscowości	miasto powiatowe
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	nidzicki
Gmina	Nidzica
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Nidzica
Położenie na mapie Polski Nidzica
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Nidzica – (dawniej Nibork, niem. Neidenburg, prus. Nīdaspils) – miasto powiatowe w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie nidzickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nidzica, położone nad rzeką Nidą (górny bieg Wkry). W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego.

Ratusz w Nidzicy.
Fot. Mirosław Garniec

Charakterystyka fizjograficzna

Nidzica położona jest w południowej części województwa warmińsko-mazurskiego nad rzeką Nidą na Pojezierzu Mazurskim. Miasto sąsiaduje z gminami: Jedwabno, Janowiec Kościelny, Janowiec, Kozłowo oraz Olsztynek.

Dzieje miejscowości

Nazwa miasta utworzona jest od słowiańskiego rdzenia nid/neid występującego w nazwach rzek nizinnych. Pierwsze źródła historyczne podają niemiecką nazwę: Nydenburg, później Neidenburg ("gród nad rzeką Nidą"), którą spolszczano na Nibork, Nidbork, Niedzbórz.

Dzieje X–XIV w.

W X wieku okolice późniejszego miasta zamieszkiwała ludność słowiańska, o czym świadczą znaleziska z Działdowa i ze wsi Skurpie, jak i charakter pobliskich grodzisk granicznych w Nowym Dworze i Księżym Dworze. W Pokrzywnicy Wielkiej i Szczepkowie Borowym odkryto z kolei cmentarzysko słowiańskie z XI i XII wieku. W samej Nidzicy pierwszy drewniany obiekt obronny założyli Krzyżacy prawdopodobnie już w latach 1266–1268. Pierwsza wzmianka o zamku nad Nidą pochodzi z 1376 roku. 7 grudnia 1381 r. osada otrzymała prawa miejskie z rąk wielkiego mistrza zakonu Winricha von Kniprode, a także swój herb. Jako miejscowość położona nieopodal granicy z Mazowszem posiadała dwa niezależne, ale powiązane ze sobą systemy obronne – zamek z przedzamczem i fortyfikacje miejskie, których głównym elementem był mur obwodowy z basztami na rogach oraz mur od strony wschodniej dobudowany kilka lat później. Od strony zachodniej miasto otaczała Nida, z trzech pozostałych stron wykopana fosa zasilana wodami rzeki. W obrębie murów miejskich stały dwa duże obiekty pełniące funkcję obronną: kościół św. Wojciecha i Klasztorek. Układ miejski wyróżniał się dużą regularnością, tworzył wyraźny prostokąt.

W 1389 roku w mieście odbył się zjazd przedstawicieli zakonu krzyżackiego, Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego w osobie księcia Skirgiełły i Księstwa Mazowieckiego w osobie księcia Ziemowita.

Dzieje XV–XVIII w.

W czasie wielkiej wojny z zakonem krzyżackim 8 lipca 1410 roku wojska polskie zajęły miasto i zamek bez walki. Po bitwie pod Grunwaldem król Władysław Jagiełło nadał Nidzicę księciu mazowieckiemu, jednak we wrześniu 1410 roku Krzyżacy odzyskali miasto. Podczas Wojny głodowej w dniu 25 lipca 1414 roku wojska polskie obległy zamek, który poddał się 6 sierpnia. W październiku 1414 roku Krzyżacy odzyskali zamek i miasto. W związku z zaginięciem dokumentu lokacyjnego podczas wojny w 1420 roku prawa miejskie chełmińskie zostały Nidzicy odnowione. W 1444 roku Nidzica przystąpiła do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, razem z Działdowem, Dąbrównem i Olsztynkiem, który w 1454 roku zwrócił się do króla Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie do Królestwa Polskiego. W odpowiedzi wojska polskie zajęły bez walki miasto, a dowódcą zamku został rycerz Adam Wilkanowski.

Podczas wojny trzynastoletniej (1454–1466) miasto zostało opanowane przez wojska Związku Pruskiego. W wyniku pokoju toruńskiego Nidzica pozostała jednak na terenie państwa krzyżackiego, przez co polska załoga musiała w 1466 roku opuścić miasto. Roszczenia mistrza krzyżackiego Albrechta von Hohenzollerna podważające II pokój toruński i jego przymierze z Moskwą sprawiły, że doszło do wojny polsko-krzyżackiej, w wyniku czego 24 lutego 1520 roku w Nidzicy ponownie pojawiły się wojska polskie. Spaliły one młyn przy zamku i wyrządziły sporo szkody mieszczanom. Pięcioletnia wojna skończyła się hołdem pruskim na rynku krakowskim i przekształceniem państwa zakonnego w państwo świeckie. Jednocześnie książę Albrecht Hohenzollern, przyjąwszy luteranizm, narzucił swą wiarę wszystkim poddanym. W Nidzicy oba kościoły przejęli luteranie, na zamku zaś miejsce Krzyżaków zajął starosta książęcy, którym był Piotr Kobierzycki. Neidenburg nadal pozostawał urzędową nazwą miasta, ale wskutek nasilającego się osadnictwa mazurskiego w południowych Prusach w codziennym użyciu coraz częściej pojawiały się także polskie formy takie jak Nidbork, Niedzbork i Nibork.

Duże dochody przynosiły mieszkańcom Nidzicy gorzelnie i browary. W mieście było także wielu kołodziejów, którzy zajmowali się produkcją sanek i niecek. Pod koniec XVI wieku dzięki targom odbywającym się koło ratusza w Nidzicy miasto należało do stosunkowo zasobnych. W latach 1562–1572 kaznodzieją w Nidzicy był Jan Radomski, autor Confessio Augustana (Wyznanie Wiary niektórych Książąt i Miast Niemieckich. Przełożona i Drukowana ku pożytku kościołów J.X.M. Polskich i innych dzieł protestanckich).

Wojny szwedzkie w XVII wieku przerwały pomyślną koniunkturę gospodarczą miasta. Przemarsze wojsk w 1628 roku spowodowały tu pierwsze zniszczenia i szkody. Po bitwie pod Prostkami w 1656 roku pojawili w mieście Tatarzy. Miasto zamknęło przed nimi bramy, więc ci spalili jedynie przedmieścia. 30 marca 1664 roku średniowieczne miasto spłonęło w wielkim pożarze.

W 1701 roku w Nidzicy urodził się Jan Duchna, który został później polskim kaznodzieją przy kościele św. Anny w Gdańsku i lektorem języka polskiego w tamtejszym Gimnazjum Akademickim. W 1710 roku w mieście pojawiła się dżuma i do stycznia 1711 roku uśmierciła około 200 mieszkańców. W 1723 roku określono Nidzicę "miastem drugiej klasy", co oznaczało, że był to okres regresu gospodarczego. W 1737 roku zamieszkał w mieście i mieszkał w nim do śmierci Jerzy Wasiański, autor najpopularniejszego na Mazurach kancjonału, wznawianego aż do XX wieku w wielotysiecznych nakładach.

Miasto w 1738 roku miało 1142 mieszkańców. W 1741 roku miało 163 domy mieszkalne, w tym 67 murowanych w rynku. W 1751 roku było w nim 1867 mieszkańców. W 1752 roku Nidzica została stolicą okręgu. Pod koniec XVIII wieku zasypano fosy miejskie i rozebrano mury obronne z basztami. 5 sierpnia 1804 roku w Nidzicy na bocznej uliczce wybuchł pożar. Wielu mieszkańców miasta udało się w ten dzień na jarmark do Złotowa, przez co w zachodniej pierzei spaliło się dwadzieścia dziewięć domów wraz z zabudowaniami gospodarskimi. Spłonęło również czterdzieści domów w bocznych uliczkach, kościół, plebania, szkoła a także trzynaście stodół przy drodze do Litwinek. W następnym roku – w trakcie odbudowy miasta – powiększono rynek, rozbierając Bramę Polską i likwidując jedną z przecznic.

Dzieje XIX–XI w.

W 1806 roku wkroczyły do miasta wojska francuskie z marszałkiem Neyem na czele. W następnym roku w mieście stacjonowały oddziały generała Zajączka, które 10 czerwca 1807 roku wymaszerowały z miasta w kierunku Królewca. Na zamku nidzickim urządzono lazaret. Wojska francuskie ponownie pojawiły się w mieście w maju 1812 roku i opuściły je 18 sierpnia 1813 roku.

W 1819 roku zamieszkał w Nidzicy Ferdynand Tymoteusz Gregorovius, dzięki jego inicjatywie około 1830 roku wyremontowano zamek. W 1825 roku w Nidzicy mieszkało 1225 Polaków, co stanowiło 51,6% mieszkańców. W 1831 roku w Nidzicy na cholerę zachorowało 356 osób, z których 218 zmarło. W 1828 roku rozebrano stary ratusz miejski. W 1840 roku rozebrano Bramę Niemiecką. W 1856 roku nidzicka parafia ewangelicka liczyła 4470 osób, z czego 3150 osób było Polakami. W drugiej poł. XIX w., zwłaszcza po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r., miasto przeżywało okres ponownej prosperity. Wyraźnie wzrosła liczba mieszkańców, zbudowano nowoczesną infrastrukturę. W 1888 r. miasto otrzymało połączenie kolejowe z Olsztynem i Działdowem, w 1900 r. dodatkowe połączenie do Wielbarka. O ile w 1854 r. mieszkało tu 3,300 osób, to w 1905 r. ich liczba wzrosła do ponad 4,700.

W wyniku ofensywy rosyjskiej w Prusach Wschodnich 22 sierpnia 1914 r. wojska kozackie splądrowały i spaliły miasto. Po niemieckim zwycięstwie pod Tannenbergiem i wyparciu Rosjan z Nidzicy natychmiast przystąpiono do odbudowy miasta. Nidzicę rozbudowano i unowocześniono. W plebiscycie narodowościowym w lipcu 1920 r. bezdyskusyjne zwycięstwo odnieśli Niemcy – w całym powiecie za Polską padło jedynie 330 głosów, choć podczas spisu powszechnego w 1910 r. 20,075 zamieszkałych w nim osób zadeklarowało jako język ojczysty język polski, zaś tylko 10,779 osób – język niemiecki. Z plebiscytu wyłączono jednak Działdowo i okoliczne wsie, które przyłączono do Polski. W ten sposób Nidzica w jeszcze większym stopniu stała się miastem przygranicznym.

Po wybuchu II wojny światowej, 2 września 1939 roku, lotnictwo polskie zbombardowało okolice dworca kolejowego. 5 października 1944 miało miejsce pierwsze bombardowanie miasta przez lotnictwo radzieckie, w wyniku którego spłonął budynek Urzędu Pracy. 20 stycznia 1945 roku w trakcie operacji wschodniopruskiej Nidzica została zdobyta przez radzieckie oddziały 10 korpusu pancernego 5 armii pancernej gwardii. Nidzica była zniszczona w 75-80%, a pozostała jeszcze nieliczna niemieckojęzyczna ludność uległa wysiedleniu. 27 maja 1945 roku komendantura radziecka przekazała oficjalnie Nidzicę administracji polskiej. 6 czerwca 1945 roku uruchomiono w mieście szkołę, a 15 września 1945 roku otworzono pierwszą aptekę. 15 lutego 1946 roku zaczął działać Sąd Grodzki. W 1946 roku uruchomiono zakład produkcji mebli i młyn przemysłowy. W 1947 roku odbudowano zakład mleczarski. W 1947 roku w mieście mieszkały zaledwie 3433 osoby (39% stanu z 1939 roku).

W kolejnych latach miasto zostało częściowo odbudowane. W 1948 roku przy ul. T. Kościuszki 2 powstała pierwsza po wojnie biblioteka publiczna. W 1949 roku oddano do użytku Dom Ludowy, w którym koncentrowało się później życie kulturalne miasta. W 1963 roku oddano do użytku nową przychodnię medyczną. W 1958 roku w Nidzicy powstała Wytwórnia Win i Miodów Pitnych. W 1958 roku podjęto decyzję o odbudowie zamku w Nidzicy, w którym w 1965 roku otworzono Dom Kultury i ognisko muzyczne. W 1965 roku uruchomiono w mieście technikum mechaniczne. W tym samym roku na zboczu góry zamkowej wybitny rzeźbiarz Jerzy Bereś stworzył pomnik rycerza.

Po 1966 roku powstały w Nidzicy fabryki Izomat i Farum. W 1968 roku na grobie 11 polskich ułanów poległych w 1939 roku pod Janowem zbudowano ze składek społecznych pomnik.

W roku 1970 liczba ludności miasta osiągnęła około 9700 osób.

W 2001 połączenie kolejowe z Wielbarkiem zostało zlikwidowane.

Gospodarka

W mieście działają firmy prywatne, sklepy, urzędy i banki. Rozwija się branża budowlana, cieplna, meblowa. W mieście znajdują się zakłady meblowe oraz fabryka meblowa. Ponadto swoje siedziby mają tu lokalne przedsiębiorstwa usługowo-handlowe, transportowe, funkcjonują firmy z zakresu gospodarki finansowej, kosmetyków, motoryzacji i szeroko pojętej higieny.

Kultura

W miejscowości funkcjonuje Klub Sportowy "TAN" Nidzica. W swojej historii posiadał następujące sekcje: piłka nożna, siatkówka, tenis stołowy, biegi na orientację i brydż sportowy. Obecnie jest dwusekcyjny – piłka nożna i koszykówka.

W Nidzicy funkcjonuje Biblioteka Publiczna, Ośrodek Kultury, w mieście działają różnego rodzaju organizacje pozarządowe. Ponadto na terenie miasta organizowany jest Zamkowy Maraton Rockowy „ZMRock”.

Edukacja

W mieście działają przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, licea, szkoły zawodowe i technika:

• Przedszkole nr 4
• Szkoła Podstawowa nr 1
• Szkoła Podstawowa nr 2
• Gimnazjum przy ZSO im. Stanisława Wyspiańskiego
• Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego

Religia

• filia zboru Kościoła Chrześcijan Baptystów w Olsztynku
• parafia pw. bł. Bolesławy Lament
• parafia pw. Miłosierdzia Bożego
• parafia pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i św. Wojciecha
• parafia ewangelicko-augsburska

Organizacje i stowarzyszenia

• Centrum Doradcze Programów Pomocowych
• Stowarzyszenie Historyczno-Kulturalne "Bractwo Rycerskie Komturii Nidzickiej"

Ludzie związani z miejscowością

Z miejscowością związane są następujące postacie:

• Ferdinand Gregorovius – niemiecki pisarz i historyk
• Bethel Henry Strousberg – "król kolei", niemiecki biznesmen żydowskiego pochodzenia, zaangażowany w budowę linii kolejowej w XIX wieku
• Walter Kollo – niemiecki kompozytor, autor tekstów, wydawca
• Krystyna Szymańska-Lara – polska koszykarka grająca na pozycji rozgrywającej
• Piotr Jankowski – polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny
• Katarzyna Dąbrowska – polska aktorka i piosenkarka

Zabytki

• gotycki zamek krzyżacki z XIV wieku, rozbudowany w XV wieku, zniszczony w 1945, po wojnie odbudowany
• ratusz został wzniesiony po zniszczeniach z okresu I wojny światowej
• domy i spichlerz z XIX wieku
• kościół pw. św. Wojciecha z XIV wieku (poewangelicki)
• klasztorek
• kościół ewangelicko-augsburski św. Krzyża z XIX wieku
• Browar Zamkowy z XIX wieku
• fragmenty murów obronnych z basztami
• stary cmentarz żydowski (początek XIX w.) i nowy cmentarz żydowski (koniec XIX w.), zdewastowane po 1938 r., z zachowanymi kilkudziesięcioma nagrobkami
• kolejowa wieża ciśnień z czasów II wojny światowej

Inne

• Referendum w Nidzicy 2013 r.

Zobacz też

nidzica.wm.pl

Bibliografia

Historia Nidzicy i okolic, pod red. Waldemara Rezmera, Nidzica 2012, 634 ss.