Braniewo

Braniewo (Brunsberga, niem. Braunsberg) – miasto i gmina w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie braniewskim; stolica powiatu. Jedno z najstarszych miast w Polsce, najstarsze miasto warmińskie, dawna stolica Warmii i diecezji warmińskiej, określana mianem "Aten Północy". W 2014 r. miasto liczyło ponad 17 tysięcy mieszkańców. Od grudnia 2014 burmistrzem Braniewa jest Monika Trzcińska, która pokonała w wyborach wieloletniego burmistrza Henryka Mrozińskiego.

Nazwa

Niemiecka nazwa miasta nawiązuje do pruskiego grodu Brusebergue, który istniał w tym samym miejscu do połowy XIII wieku. Przez stulecia spolszczona nazwa brzmiała Brunsberga.

Położenie

Braniewo położone jest w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, nad rzeką Pasłęka, 7 kilometrów od ujścia tej rzeki do Zalewu Wiślanego. Geograficznie jest to rejon Równiny Warmińskiej. Przed 1998 rokiem Braniewo podlegało administracyjnie województwu elbląskiemu.

Dzieje

Około 1240 roku w miejscu pruskiego grodu Brusebergue Krzyżacy postawili warownię. W 1254 biskup Anzelm dokonał lokacji miasta na prawie lubeckim, obierając Braniewo za swoją siedzibę, inicjując budowę kościoła św. Andrzeja oraz powołując kapitułę warmińską. Po zniszczeniach w okresie II powstania pruskiego (1260) biskup Henryk Fleming 1 kwietnia 1284 roku wznowił przywilej lokacyjny Braniewa na prawie lubeckim, a zasadźcą uczynił swojego brata Jana Fleminga.

Pozostając siedzibą biskupią, Braniewo zyskało w XIV wieku mury miejskie i bramy. Powstał także zamek, który przetrwał do schyłku XIX wieku. W 1340 roku stolicę diecezji przeniesiono do Ornety, Braniewo pozostało natomiast siedzibą komornictwa biskupiego. W połowie XIV wieku powstały kolejne ważne budowle: kościoły św. Katarzyny i Maryi Panny, klasztor franciszkanów, ratusz miejski, szpitale św. Ducha i św. Jerzego.

Od 1342 za sprawą biskupa Hermana z Pragi, który na prawym brzegu Pasłęki lokował drugie miasto (Nowe Miasto Braniewo), także na prawie lubeckim, funkcjonowała dwoistość miast, której usiłował zapobiec biskup Henryk Sorbom. Jego starania z lat 1394–1398 wobec protestów mieszczan Starego Braniewa zakończyły się niepowodzeniem, a formalnego połączenia dokonał dopiero dekret pruski z 1773 roku. Nowe Miasto, o charakterze rzemieślniczym i rolniczym, posiadało własny ratusz, ale pozostawało bez murów miejskich; w 1681 zakończono budowę kościoła św. Trójcy.

Dzięki swojemu położeniu Braniewo było portem Warmii i należało do Hanzy, utrzymując kontakty z Europą (handel lnem, zbożem, drewnem). Funkcjonowała tu miejska flota kaperska oraz cech przewoźników (boradynów).

Braniewo było głównym ośrodkiem życia umysłowego na Warmii. Od 1565 rezydowali w mieście jezuici, sprowadzeni przez kardynała Stanisława Hozjusza. Działało Collegium Hosianum dla młodzieży świeckiej, pierwsze polskie diecezjalne seminarium duchowne, a także od 1578 roku Alumnat Papieski. Collegium kontynuowało działalność również w państwie pruskim, kiedy po kasacie jezuitów zostało przemianowane na Gymnasium Academikum. W 1818 roku biskup Joseph von Hohenzollern utworzył Liceum Hosianum nawiązujące do wcześniejszych tradycji, które prowadziło wydziały filozoficzny i teologiczny oraz seminarium duchowne, by w 1912 zostać przemianowanym na Akademię Królewską, a dwanaście lat później na Akademię Państwową. Od 1589 działała oficyna wydawnicza pracująca na zlecenie biskupa i kapituły.

Podobnie jak cała Warmia, Braniewo było wielokrotnie terenem działań wojennych, nie omijały więc miasta zniszczenia wojenne czy inne charakterystyczne dla ówczesnych czasów klęski, jak pożary czy epidemie. W latach 1520-1525 miasto zajmowali Krzyżacy. W 1577 Braniewo poniosło porażkę militarną z flotą gdańską skonfliktowaną z królem Stefanem Batorym. W XVII wieku zniszczenia i rabunki w Braniewie były efektem okupacji szwedzkiej.

W XIX wieku powstały w mieście gminy protestancka i żydowska; kościół protestancki zbudowano w 1837, synagogę w 1851 roku. Braniewo zyskało w tym czasie rangę miasta powiatowego. Nadal znaczącą rolę odgrywał handel żywnością, działały niewielkie zakłady przemysłowe: przetwórnia ryb, garbarnie, młyny, browar. Od 1811 roku na dawnym zamku biskupim działało seminarium dla nauczycieli szkół ludowych, w 1887 powstała szkoła rolnicza (pierwsza w Prusach Wschodnich), w 1906 szkoła rzemieślniczo-kupiecka. W 1856 powołano w Braniewie Warmińskie Towarzystwo Historyczne, wydawcę cennych materiałów źródłowych do dziejów Warmii. Ukazywały się czasopisma, m.in. organ katolickiej partii Centrum "Ermländischer Volksblätter" (potem "Ermländische Zeitung"). Od 1853 miasto dysponowało połączeniem kolejowym z Królewcem, od 1857 także z Gdańskiem. Okres ten przyniósł znaczący rozwój demograficzny Braniewa, które w chwili przejścia pod administrację pruską w 1772 liczyło 4249 mieszkańców, a w momencie wybuchu II wojny światowej – już 18 876.

Zniszczenia z 1945 roku, sięgające 85% zabudowy, zmieniły zabytkowy charakter miasta. Po wojnie nie podjęto odbudowy większości zabytków. Przyjęto oficjalnie formę nazwy miasta – Braniewo.

Zabytki

Mimo wojennych zniszczeń zachowały się (lub zostały odbudowane) m.in.:

• bazylika św. Katarzyny z XIV wieku, odbudowana po zniszczeniach wojennych w 1984
• wieża bramy zamku biskupiego, ostatni ocalały fragment zamku
• sanktuarium z połowy XVIII wieku, zbudowane przez jezuitów
• kościół pw. Świętego Krzyża w Braniewie
• kaplica św. Rocha
• budynek Collegium Hosianum
• kościół Świętej Trójcy, nowomiejski, z XVII wieku, obecnie cerkiew greckokatolicka
• kościół parafialny św. Antoniego z XIX wieku, przed 1945 świątynia ewangelicka
• pozostałości obwarowań miejskich
• Spichlerz Mariacki z XVII wieku
• dworzec kolejowy
• budynki stajenne ze schyłku XIX wieku (obecnie przy ul. Moniuszki)

Transport

Braniewo leży na trasie drogi krajowej nr 54 (Gronowo – Braniewo) oraz dróg wojewódzkich 504 (Braniewo – Elbląg przez Frombork) i 507 (Braniewo – Dobre Miasto przez Ornetę).

Transport autobusowy obsługują przedsiębiorstwa PKS z Elbląga i Bartoszyc, a także przewoźnicy prywatni, zapewniając bezpośrednie połączenia m.in. z Warszawą, Gdańskiem, Elblągiem, Węgorzewem, Lidzbarkiem Warmińskim, Pasłękiem, Fromborkiem, a także Kaliningradem.

Linie kolejowe łączą miasto m.in. z Tczewem (przez Bogaczewo i Elbląg), Olsztynem i Kaliningradem. W 2006 roku zamknięto ruch pasażerski na linii Braniewo-Elbląg przez Frombork.

Sport

Największym klubem sportowym Braniewa jest Zatoka z sekcjami piłki nożnej, judo, aikido, boksu, brydża. Klub powstał w 1947 z inicjatywy m.in. Jana Chmiela, znanego później olsztyńskiego lekarza sportowego. Piłkarze Zatoki sięgali po wojewódzki Puchar Polski (w okręgowych rozgrywkach elbląskich), grali w III lidze, a po mistrzostwie w tej ostatniej klasie rozgrywkowej w 1960 bez powodzenia walczyli w barażach o II ligę.

Działają także kluby Gmina (z sekcją piłkarską) i Sparta (z sekcją siatkarską).

W 2000 roku Braniewo było miastem startowym 57. edycji wyścigu kolarskiego Tour de Pologne. Kilkakrotnie miasto gościło uczestników samochodowego Rajdu Kormoran.

Religia

W Braniewie działają związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki
  • parafia pw. św. Antoniego w Braniewie
  • parafia pw. św. Katarzyny w Braniewie
  • parafia pw. Krzyża Świętego w Braniewie
  • parafia pw. św. Wojciecha w Braniewie
  • Dom Prowincjonalny Sióstr Katarzynek
• Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego – Parafia Trójcy Świętej w Braniewie
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – Parafia Przemienienia Pańskiego w Braniewie
• Zbór Świadków Jehowy w Braniewie

Współpraca z innymi miastami

Braniewo podpisało umowy partnerskie z niemieckim Münster i rosyjskim Zielenogradskiem. Należy m.in. do Związku Miast Polskich, Związku Miast i Gmin Morskich oraz Związku Miast Hanzeatyckich.

Ludzie związani z Braniewem

W Braniewie urodzili się bądź działali m.in.:

• Bernhard Schmeier – nauczyciel, dyrektor gimnazjum w Reszlu.
• Regina Protmann – założycielka zgromadzenia sióstr katarzynek, błogosławiona Kościoła katolickiego
• Michael Radau – jezuita, teolog
• Josef Annegarn – teolog, profesor Liceum Hosianum
• Franciszek Grenenberg – duchowny rzymskokatolicki, kanonik dobromiejski, sędzia biskupi
• August Willich – generał wojsk unii w amerykańskiej wojnie secesyjnej
• Maria Czygan – pisarka
• Alojzy Marquardt – duchowny katolicki, administrator diecezji warmińskiej
• Arthur Kather – duchowny katolicki, wikariusz kapitulny diecezji warmińskiej
• Michał Fox – duchowny rzymskokatolicki, kanonik dobromiejski, kapelan i bibliotekarz biskupa Ignacego Krasickiego
• Johann Pfeiffer – filozof, teolog, badacz starożytnej kultury greckiej, wykładowca Uniwersytetu w Królewcu, kanonik dobromiejski
• Julius Pohl – ksiądz katolicki, poeta, redaktor i wydawca kalendarzy.
• Konrad Zuse – inżynier, pionier komputeryzacji, mieszkał jako dziecko w Braniewie
• Rainer Barzel – polityk
• Tadeusz Brandys – duchowny katolicki, honorowy obywatel Braniewa
• Hartmut Bagger – wojskowy
• Peter Samulski – ultramaratończyk, bibliotekarz
• Tadeusz Kopacz – polityk, samorządowiec, burmistrz Braniewa
• Wojciech Penkalski – polityk
• Tomasz Lisowski – piłkarz
• Bartosz Białkowski – piłkarz, bramkarz
• Jerzy Teschner – duchowny rzymskokatolicki, kanonik kapituły dobromiejskiej
• Arnold Lange – duchowny rzymskokatolicki, współpracownik biskupów warmińskich, kanonik dobromiejsk

Bibliografia

Chłosta Jan, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002.
Historia Braniewa, oprac. Anetta Wileńska, braniewo.pl [26.12.2014]
pl.wikipedia.org [26.12.2014)