Orneta

Orneta
Herb Ornety Flaga Ornety
Ratusz w Ornecie. Źródło: Commons Wikimedia [12.12.2014]
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	lidzbarski
Gmina	Orneta
Liczba ludności (2012)	9 169
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Orneta
Położenie na mapie Polski Orneta
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Orneta (niem. Wormditt) – miasto położone w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie lidzbarskim, w gminie Orneta. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego. Miejscowość jest siedzibą gminy. W 2012 roku liczyła 9169 mieszkańców. Aktualnie funkcję burmistrza sprawuje Katarzyna Lasocka.

Cerkiew greckokatolicka w Ornecie. Fot. Loraine. Źródło: Commons Wikimedia [12.12.2014]

Orneta. Kościół pw. św. Jana Chrzciciela. Fot. Magkrys. Źródło: Commons Wikimedia [12.12.2014]

Położenie

Miasto jest położone na Warmii, na obszarze Równiny Orneckiej, w odległości 34 km od Lidzbarka Warmińskiego. Orneta leży nad rzeką Drwęcą i jeziorem Mieczowym.

Dzieje miejscowości

Miejscowość została założona przez biskupa warmińskiego Eberharda z Nysy. Pierwszym sołtysem został krewny biskupa o imieniu Wilhelm. Orneta jako osada obsadzona niemieckimi osadnikami istniała z pewnością przed 1308 rokiem. Biskup warmiński nadał wsi prawa miejskie w roku 1313. Drugi zachowany do dzisiaj przywilej lokacyjny Ornety został wystawiony w roku 1359 przez kolejnego biskupa Jana Stryprocka. Orneta nosząca wówczas nazwę Wormeditten otrzymała 68 włók czynszowych oraz 40 włók zwolnionych z uiszczania powinności.

W 1346 roku Orneta otrzymała od biskupa Hermana z Pragi las zwany Bogenwald położony między Kaszunami, Miłkowem, Jesionowem, Babiakiem, Bugami i Krasnym Borem. W XVI wieku wybudowano w mieście szpital św. Jerzego, szpital Świętego Ducha oraz ratusz. Przed 1350 roku rozpoczęto budowę kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. Zamek biskupi został wzniesiony prawdopodobnie przed 1315 rokiem. W 1341 roku stał się siedzibą biskupa Hermana z Pragi. Po jego śmierci (1350) siedziba biskupia została przeniesiona do Lidzbarka Warmińskiego. Zamek włączono w obręb wzniesionych murów miejskich.

Zamek ornecki na przestrzeni stuleci był powiększany, remontowany i naprawiany. Po 1772 roku budowla zaczęła popadać w ruinę. W 1806 roku rozebrano zamkowe mury obronne i zabudowania gospodarcze. Po 1890 roku na miejscu zamku wzniesiono budynek szkoły. W 1586 roku biskup warmiński Marcin Kromer sprowadził do Ornety zakon sióstr katarzynek, który zajął miejsce konwentu beginek. W XVI wieku wzniesiono również Kaplicę Jerozolimską.

W okresie wojen między Polską a zakonem wzrósł ucisk fiskalny, który ostatecznie doprowadził do powstania antykrzyżackiej koalicji miast, tj. Związku Pruskiego. Do Związku przystąpiło również Orneta. W mieście odbył się zjazd rycerstwa i miast warmińskich (21-22 stycznia 1454). W lipcu 1460 roku w Ornecie osiadł nowy biskup Paweł Legendorf, który doprowadził do porozumienia między miastem a Zakonem. Orneta została jednak opanowana przez wojska Związku Pruskiego, a biskup przeniósł się do Lidzbarka Warmińskiego. Ostatecznie na mocy traktatu pokojowego z 1466 roku Warmia została przyłączona do Królestwa Polskiego.

W czasie kolejnej wojny między Polską a Zakonem Orneta był oblegana przez samego Albrechta Hohenzollerna (listopad 1520), który ostatecznie zajął miasto. Konflikt zakończony w 1525 roku wyniszczył i zubożył Ornetę. Kolejne trudne doświadczenia spadły na miasto w okresie wojen polsko-szwedzkich. w 1626 roku władze miejskie postanowiły poddać się bez walki wojsku szwedzkiemu. Na miasto nałożona została ogromna kontrybucja. Jednak w tym samym roku, 17 listopada, miasto odbili Polacy. W 1627 roku Orneta została ponownie zajęta przez Szwedów, którzy nałożyli kolejną kontrybucję, pustosząc jednocześnie całe miasto. Dwa lata później wojska szwedzkie opuściły miejscowość. Nowy cios zadała miastu kolejna wojna polsko-szwedzka, która całkowicie je wyniszczyła. Szwedzi opuścili Warmię dopiero w 1709 roku. Miasto szczęśliwie ominęła wielka epidemia dżumy, ale sroga zima z 1708 roku zniszczyła plony, doprowadzając do klęski głodu.

W latach 1757-1764 na Warmii stacjonowali Rosjanie, a Orneta po raz kolejny została skazana została na rekwizycje, kontrybucje i podatkowy ucisk.

W 1768 roku na Warmii założono stałą pocztę, a w Ornecie utworzono pocztową stację rozdzielczą. W 1772 roku miasto zostało włączone do powiatu braniewskiego. Utworzono gminę ewangelicką. Od 1773 roku miejscowość nabrała charakteru miasta garnizonowego. W Ornecie przebywał przez pewien czas szwadron dragonów, szwadron Bośniaków, kompanie piechoty. Na początku stycznia 1807 roku w mieście pojawili się Francuzi. Ich pobyt wiązał się z przymusem wypłacenia kontrybucji pieniężnej. Na początku lutego przez Ornetę przemaszerowało 16 tys. żołnierzy marszałka Michela Neya. Od tego momentu miasto naprzemiennie nawiedzali Francuzi lub Rosjanie doprowadzający mieszkańców do ruiny.

Wiek XIX to również okres częstych i dotkliwych pożarów niszczących miejskie zabudowanie gospodarcze i mieszkalne. W 1850 roku pożar pozbawił dachu nad głową 1072 osoby. W 1888 roku utworzono w mieście ochotniczą straż pożarną.

Szkoła parafialna istniała w Ornecie już w okresie średniowiecza. W 1565 roku do placówki uczęszczało 82 uczniów. Siostry katarzynki prowadziły natomiast szkołę dla dziewcząt. Pod koniec XVIII wieku uczyło się w niej 86 dziewcząt. W 1825 roku obowiązkiem nauczania objęto wszystkie dzieci. W 1867 roku w Ornecie założono gimnazjum. W 1925 roku powstał jego żeński odpowiednik. W tym samym roku obie placówki zostały połączone. W 1889 roku wybudowano nowy gmach szkoły żeńskiej. Dziesięć lat później wzniesiono budynek szkoły dla chłopców. Od 1880 roku w Ornecie wydawano gazetę Wormditter Zeitung.

W 1800 roku w mieście osiedlili się Żydzi. W 1806 roku założono cmentarz, a w 1848 roku wzniesiono synagogę. W 1871 roku miejscowa diaspora liczyła 174 osoby i z każdym rokiem ulegała zmniejszeniu. W 1933 roku Orneta była zamieszkana przez 45 osób wyznania mojżeszowego.

W 1828 roku rozpoczęła się budowa szkoły i plebanii ewangelickiej. W 1830 roku wzniesiona została świątynia ewangelicka.

Miasto w XIX stuleciu było znane z produkcji tytoniu, od 1806 roku produkowanego w firmie C. Grunenberg. W mieście działały trzy młyny i taka sama liczba cegielni. Pod koniec stulecia zaczęto produkować papę, narzędzia i maszyny rolnicze. Około 1830 roku wzniesiono miejscowe koszary. W 1884 roku Orneta uzyskała połączenie kolejowe z Olsztynem. W 1890 roku oddano do użytku budynek nowego szpitala. W 1901 roku powstał zakład dla chorych umysłowo i epileptyków. W latach 1872-1875 powstał szpital pw. św. Elżbiety. W 1889 roku w mieście powstało Warmińskie Towarzystwo Gospodarcze. W 1912 roku Orneta obchodziła 600-lecie powstania.

Miasto uniknęło zniszczeń w okresie I wojny światowej, ale mieszkańcy odczuli niedobory podstawowych produktów i zapaść niemieckiej gospodarki. W latach 20. pojawiło się widmo bezrobocia oraz wzrost cen. Przed 1939 roku Orneta była miastem rzemieślników. W miejscowości działały wówczas cztery hotele, firma organmistrzowska, browar, młyny, cegielnie, mleczarnia, warsztat i wypożyczalnia samochodów oraz wspomniana fabryk tytoniu, nie wspominając już o sklepach branżowych. W czasie nocy kryształowej została zniszczona miejscowa synagoga. W roku 1938 w mieście na dobre "rozgościli" się zwolennicy Adolfa Hitlera.

Armia Czerwona wkroczyła do miasta 15 lutego 1945 roku. Szczęśliwie Orneta straciła w wyniku zniszczeń wojennych jedynie 15% budynków mieszkalnych. Pierwsi polscy osadnicy pojawili się w mieście wiosną 1945 roku. Latem 1946 roku rozpoczęła się masowa akcja wysiedlania ludności niemieckiej. Jesienią 1945 roku pracę rozpoczęło Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów i Maszyn Rolniczych. Szkoła zaczęła pracę 15 września 1945 roku. Rok później powstała Państwowa Centrala Handlowa.

Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach wynosiła:

• 1772 - 1978
• 1802 - 2251
• 1852 - 2800
• 1875 - 4673
• 1905 - 5593
• 1925 - 6063
• 1939 - 7816
• 1950 - 4347
• 1962 - 8000

Gospodarka

• Metal Produkt Sp. z o.o. Centrum Produkcji w Orneci

Kultura

• Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy
• Miejski Dom Kultury
• Zespół Ornecianie

Organizacje i stowarzyszenia

• Stowarzyszenie MIASTOWIEŚ
• LGD "Warmiński Zakątek"
• Związek Gmin Warmińsko-Mazurskich
• Stowarzyszenie "Dom Warmiński"
• Stowarzyszenie na Rzecz Pomocy Osobom Niepełnosprawnym
• Stowarzyszenie Joannici Dzieło Pomocy. Oddział Miejscowy w Ornecie
• Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Miasta i Gminy Orneta „Ornecianie”
• Stowarzyszenie Uniwersytet Trzeciego Wieku w Ornecie
• Stowarzyszenie Orneckie "AGRORELAKS"
• Stowarzyszenie Miłośników Warmii
• Stowarzyszenie Lepsze Jutro

Religia

• Parafia Prawosławna pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Ornecie
• Parafia pw. św. Jana Chrzciciela w Ornecie

Ludzie związani z miejscowością

• Herman z Pragi
• Jerzy Pranghe
• Karol Sieniawski
• Eugeniusz Buchholz
• Wiktor Steffen
• Adam Stanisław Grabowski
• Andrzej Stanisław Von Hatten
• Franciszek Chruściel
• Józefa Buchholz
• Agnes Miegel
• Szymon Rudnicki
• Eberhard z Nysy
• Andrzej Thiel
• Franz Buchholz
• Hugo Haase
• Zygmunt Kamiński
• Baltazar Rabe

Sport

• Warmia Mazury Senior Games
• Klub Piłkarski Błękitni Orneta
• Stowarzyszenie MOTOKLUB
• Integracyjny Klub Sportowy "SMOK"
• Uczniowski Klub Sportowy "Bystry"
• Ludowy Uczniowski Klub Sportowy
• Uczniowski Integracyjny Klub Sportowy "MIG"

Edukacja

• Przedszkole nr 1
• Przedszkole nr 2
• Szkoła Podstawowa nr 1
• Szkoła Podstawowa nr 4
• Zespół Szkół Zawodowych Centrum Kształcenia Ustawicznego im. Stanisława Staszica
• Gimnazjum nr 1
• Gimnazjum nr 2 w Ornecie im. 29 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego
• Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Bojowników o Polskość Warmii

Turystyka

• Rezerwat Dolina rzeki Wałszy

Zabytki

• Ratusz w Ornecie
• Kaplica Jerozolimska
• Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty
• Kielich z kościoła pw. św. Jana i św. Jana Ewangelisty
• Ambona w kościele pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty
• Monstrancja z kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty
• Ołtarz główny w kościele pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty
• Klasztor sióstr katarzynek
• Zamek w Ornecie
• Synagoga wzniesiona w 1890 r.

Zobacz też

• Referendum w Ornecie 2013

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I-II, Olsztyn 2010-2011.
Achremczyk Stanisław, Orneta: dzieje miasta, Olsztyn 2006.
Małe miasto w zjednoczonej Europie, red. nauk. Teresa Maria Łaguna, Orneta-Olsztyn 2003.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
stat.gov.pl, Ludność. Stan i struktura [14.12.2014]
Miejski Dom Kultury w Ornecie [14.12.2014]
Ornecianka - portal lokalny[14.12.2014]
orneta.net, historia Ornety [14.12.2014]