Żydzi na Warmii i Mazurach

Żydzi na Warmii i Mazurach - pierwsi Żydzi zaczęli pojawiać się na obszarze ówczesnego Państwa Zakonnego w XIII stuleciu.

W XV wieku liczba Żydów, głównie kupców zaczęła wzrastać, przede wszystkim w miastach i maisteczkach. Jednak ze względu na handlową konkurencję, pobyt przedstawicieli diaspory żydowskiej uwarunkowany był obowiązkiem posiadania specjalnych zezwoleń. Po 1525 roku handel obwoźny stał się niemal domeną Żydów. Żydowscy kupcy byli jednak narażeni na liczne utrudnienia. Sytuacja przez kolejne stulecia nie ulegała większym zmianiom. Jednak w XVI i XVII stuleciu królowie polscy interweniowali wielokrotnie w obronie kupców żydowskich, co w istocie przynosiło efekty. Druga połowa XVIII wieku mija pod znakiem kolejnych ustaw antyżydowskich, zakzzujących osiedlania się na wsi, pobytu w Prusach ubogim Żydom, czy wreszcie przeciw handlowi obwoźnemu. Pod koniec XVIII wieku, wskutek rozbiorów odnotowana została kolejna fala napływu ludności żydowskiej na teren Prus.

Na terenie Mazur ludność żydowska zaczęła się osiedlać dopiero na początku XIX wieku. Przybywali z Wielkopolski, Królestwa Kongresowego oraz Litwy. Największy odsetek nowo przybyłych zajmował się handlem i rzemiosłem. Prowadzili miejscowe karczmy, sklepy kolonialne, zakłady rzemieślnicze. W miarę upływu lat wśród ludności żydowskiej pojawiało się coraz więcej lekarzy, naukowców.

Na Warmię ludność żydowska pojawiła się liczniej również na początku XIX stulecia, ale jej napływ datuje się również od XVIII stulecia. Pierwsi Żydzi zaczęli przybywać do Olsztyna od 1813 roku. Pochodzili głównie z obszaru Prus Zachodnich, a od połowy stulecia również z Królestwa Polskiego. W 1814 bracia Simonson uruchomili pierwszy żydowski sklep w mieście. . Zamieszkali na Warmii Żydzi decydowali się nierzadko na przejście na katolicyzm. Dawało to szansę na poprawę swojego położenia jako obywatela, przedsiębirocy, a wreszcie uczestnika i inicjatora życia społeczno-politycznego w miastach i miasteczkach.

Ludność żydowska zakładała bożnicy, prywatne szkółki dla dzieci, w większych ośrodkach gminy żydowskie wznosiły synagogi. Gminy organizowały także domy opieki dla osób starszych, domy sierot. Na przełomie XIX i XX wieku powstał Związek Izraelicki, opiekujący się chorymi i zapewniający pomoc przy pochówku niezamożnych członków wspólnoty. Zamożniejsci przedstawiciele diaspory brali udział w akcjach charytatywnych o charakterze ponad wyznaniowym. Żydzi olsztyńscy znajdowali się ponadto w gronie fundatorów miejscowych kościołów, sponsorująć m.in. zakup elementów wystroju świątyń. 

Przed 1772 rokiem pojawiali się głównie handlarze, którzy po otrzzymaniu płatnej koncesji, mogli pojawiać się ze swoimi produktami m.in. na jarmarkach. Oczywiście miejscowi kupcy z niechęcią patrzyli na jakąkolwiek konkurencję. W 1752 roku kapituła warmińska zdecydowała się na wydanie zakazu handlu przez Żydów poza okresem jarmarków. Natomiast dwa lata później biskup warmiński Stanisław Adam Grabowski wraz z kapitułą wydali deykt przeciwko Żydom. Od tej pory żydowscy kupcy mogli uczestniczyć jedynie w rocznych jarmarkach na terenie Warmii. W 1808 roku zaistniała możliwość nadawania Żydom praw obywatelskich w ramach ordynacji miejskiej. Dopiero w 1812 roku edykt wystawiony przez Fryderyka Wilhelma III, nadający miejscowym Żydom pruskie obywatelstwo (pod warunkiem noszenia niemieckiego nazwiska, posługiwania się w piśmie łaciną bądź niemieckim), umożliwił swobodne uczestnictwo w lokalnym handlu. Ludność żydowska zaczęła się coraz liczniej osiedlać w miastach warmińskich. Wiosna Ludów doprowadziła do zniesienia kolejnych organiczeń nakładanych na Żydów. Uzyskali możliwość zasiadania w miejskich radach, mogli osiedlać się na obszarze całej monarchii pruskiej, podróżować bez obowiązkowego paszportu po kraju. Nie otrzymali jednakże pełni praw politycznych, nie mieli również szansy pełnienia wielu funkcji (m.in.burmistrza, urzędników wyższych szczebli, rektora). Znaczna część miejscowych Żydów przyswajała język i kulturę niemiecką, traktując je jako elementy swojej tożsamości. Uboższe grupy ludności, przywiązane do tradycjnych strojów i zwyczajów, pielegnowały naukę jidysz, a w domu porozumiewali się językiem kraju, z którego przybyli (polski, rosyjski). W 1895 Warmia miała być zamieszkana przez 1461 Żydów. Największa diaspora żyła na terenie ówczesnego powiatu olsztyńskiego. W samym Olsztynie w 1890 roku mieszkało 418 Żydów. W 1925 roku ich liczba wzrosła do 612 osób. . W ośrodkach miejskich żył pewien odsetek żydowskich przemysłowców, właścicieli fabryk, zakładó rzemieślniczych, hurtowni i składów materiałów, sklepów odzieżowych i kolonialnych. W 1845 roku sejm pruski zagłosował jeszcze przeciwko emancypacji ludności żydowskiej. W 1847 roku weszła w życie ustawa zezwalająca na powstawanie gmin synagogalnych na obszarze ówczesnych powiatów. W świetle prawa miały funkcjonować na zasadzie korporacji wyznaniowych.W 1908 roku Olsztyn stał się siedzibą [[Związek Wschodniopruskich Towarzystw Żydowskiej Historii i Literatury|Związku Wschodniopruskich Towarzystw Żydowskiej Historii i Literatury. Rok później powstał Żydowski Związek Kobiet, na którego czele stała Minna Frankenstein. Organizacja skupiła się na działalności charytatywnej. Olsztyn stał się ponadto siedzibą Związku Żydowskich Nauczycieli Religii w Prusach Wschodnich, Stowarzyszenia przeciwdziałającego włóczęgostwu i żebractwu Żydów, a od 1913 roku również Związku Synagog Prus Wschodnich.

Tak jak wszyscy obywatele, Żydzi podlegali poborowi wojskowemu - uczestniczyli w wojnie 1813 i 1870 roku. Ostatni raz przyszło im walczyć w I wojnie światowej. Z terenu Warmii w okopach wojennych w latach 1914-1918 zginęło 36 znanych z nazwiska żydowskich mieszkańców regionu.

W 1933 roku osoby, które mogły wyjechać opuściły Warmię i Mazury. Ci, którzy pozostali byli świadkami i ofiarami kolejnych działań nazistowskiej machiny. W 1939 roku 139 żyjących w Olsztynie Żydów umieszczono w domu starców, zlokalizowanym przy miejscowej synagodze. Dwa lata później trafili tutaj Żydzi pochodzący z południowej części Prus Wschodnich. W 1942 roku trzy transporty z ludnością żydowską zostałys skierowane w rejon Mińska i do Teresina. Niewielu osobom udało się przeżyć.

Do czasów obecnych zachowało się niewiele śladów obecności diaspory żydowskiej. Wśród nich wymienić należy przede wszystkim cmentarze - nierzadko zdewastowane, zapomniane, po których czasem pozostał jedynie symboliczny ślad. Wśród zachowanych synagog należy wymienić świątynię w Barczewie, Kętrzynie, Dąbrównie oraz Mrągowie - obecnie cerkiew. Natomiast w Olsztynie w odrestaurowanym budynku dawnego Domu Pożegnań Bet Tahara (zaprojektowanego przez Ericha Mendelsohna znajduje się siedziba Wspólnoty Kulturowej Borussia.

==Wykaz miejscowości, na których terenie działały niegdyś cmentarze żydowskie - wykaz obejmuje obszar obecnego województwa warmińsko-mazurskiego

• Barczewo - zachowane nagrobki są przechowywane w muzeum
• Bartoszyce - zachowało się kilka macew
• Biała Piska
• Biskupiec
• Bisztynek
• Braniewo
• Dąbrówno
• Dobre Miasto
• Działdowo - cmentarz zachowany, zachowały się trzy nagrobki
• Elbląg
• Ełk
• Frombork
• Giżycko
• Gołdap - na pozostałościach kirkutu zachowało się kilka nagrobków
• Górowo Iławeckie - na cmentarzu zachowało się 21 oryginalnych nagrobków
• Iława
• Janowo (w powiecie nidzickim) - zachowało się kilkanaście nagrobków
• Jeziorany
• Kętrzyn
• Kisielice
• Lidzbark Welski - zachowało się okoł 30 podstwa macew
• Lidzbark Warmiński
• Lubawa - do czasów współczesnych zachowały się pozostałości 8 nagrobków
• Mikołajki - jeden z nielicznych, dobrze zachowanych i zadbanych kiruktów. Zachowało się około 46 nagrobków.
• Miłakowo - na terenie dawnego kirkutu zachowało się około 20 nagrobków
• Młynary
• Morąg - na dawnym cmentarzu zachowało się około 20 nagrobków
• Mrągowo
• Nidzica - na terenie dawnego nowego cmentarza żydowskiego zachowało się 15 nagrobków . natomiast na starym cmentarzu istnieje nadal około 18 macew
• Młynary
• Nowe Miasto Lubawskie
• Olecko
• Olsztynek
• Orneta - zachowało się jedynie kilka podstaw nagrobków .
• Ostróda - kirkut został zdewastowany w latach 50. XX wieku, do czasów obecnych zachowały 2 nagrobki i liczne fragmenty rozbitych macew .
• Pasłęk - na cmentarzu zachowały się 22 macewy .
• Pieniężno
• Pisz
• Reszel
• Ryn
• Prostki
• Sępopol
• Susz
• Szczytno - jeden z najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich na terenie dawnych Prus Wschodnich. Zachowało się 68 całych macew oraz 35 częściowo zniszczonych .
• Tolkmicko
• Węgorzewo
• Wydminy - zachowane naziemne ślady grobów (elementy tumb, podstawy macew) .
• Zalewo - na cmentarzu zachowało się kilka nagrobków .

Znani mieszkańcy Warmii i Mazur pochodzenia żydowskiego

• Erich Mendelsohn
• Frieda Strohmberg - malarka
• Hugo Haase - przewodniczący niemieckiej socjaldemokracji

Bibliografia

1. Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I-II, Olsztyn 2010-2011.
2. Burchard Przemysław, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990.
3. Bystrzycki Piotr, Działdowszczyzna w latach II Rzeczpospolitej. Życie społeczno-polityczne, Olsztyn 1997.
4. Chłosta Jan, Słownik Warmii, Olsztyn 2002.
5. Jasiński Janusz, Między Prusami a Polską. Rozprawy z dziejów Warmii i Mazur w XVIII-XX wieku, Olsztyn 2003.
6. Wiktor, Cmentarze i zabytki kultury żydowskiej w województwie olsztyńskim, Borussia, 1993, nr 6, s. 1-8 [dostęp: 29.10.2014]
7. Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
8. Olsztyn 1353–2003, red. Stanisław Achremczyk, Władysław Ogrodziński, Olsztyn 2003.
9. Piechocki Stanisław, Dzieje olsztyńskich ulic, Olsztyn 1995.
10. Wańskowska-Sobiesiak Joanna, Moi sąsiedzi, Olsztyn 2012.
11. Wirtualny Sztetl [dostęp: 29.10.2014].
12. Żydzi w Polsce: dzieje i kultura, red. Jerzy Tomaszewski, Andrzej Żbikowski, Warszawa 2001.