Pisz: Różnice pomiędzy wersjami
Z Encyklopedia Warmii i Mazur
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja zweryfikowana] |
| (Nie pokazano 25 wersji utworzonych przez 8 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{Wieś infobox | {{Wieś infobox | ||
|nazwa = Pisz | |nazwa = Pisz | ||
| − | |herb wsi =Herb Pisza.png | + | |herb wsi = Herb Pisza.png |
|flaga wsi = | |flaga wsi = | ||
|herb artykuł = | |herb artykuł = | ||
|dopełniacz wsi = Pisza | |dopełniacz wsi = Pisza | ||
| − | |zdjęcie = | + | |zdjęcie = pisz1.jpg |
| − | |opis zdjęcia = | + | |opis zdjęcia = Piski Ratusz.<br>Fot. Mieczysław Kalski |
|rodzaj miejscowości = miasto | |rodzaj miejscowości = miasto | ||
|województwo = warmińsko-mazurskie | |województwo = warmińsko-mazurskie | ||
| Linia 28: | Linia 28: | ||
|wikisłownik = | |wikisłownik = | ||
|www = | |www = | ||
| − | }} | + | }}<br/> |
| − | < | + | [[image:pisz2.jpg|thumb|right|290px|Fot. Mieczysław Kalski]] |
| − | + | [[image:pisz3.jpg|thumb|right|290px|Wieża Ciśnień.<br>Fot. Mieczysław Kalski]] | |
| − | + | [[image:pisz4.jpg|thumb|right|290px|Park nad rzeką Pisą.<br>Fot. Mieczysław Kalski]] | |
| + | [[image:pisz5.jpg|thumb|right|290px|Pomnik [[lkwim:Konstanty Ildefons Gałczyński|K.I.Gałczyńskiego]] przy Piskim Domu Kultury<br>Fot. Mieczysław Kalski]] | ||
| + | [[image:pisz kdp.jpg|thumb|right|290px|Pisz i okolice na mapie z XIX w.<br>Źródło: Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich, 1:300000, Paryż 1859 r.]] | ||
| + | ''' Pisz''' (prus. ''Pisis'', dawniej ''Jańsbork'', ''Jońsbork'', ''Jansbork'', niem. ''Johannisburg'') – miasto położone w [[Województwo warmińsko-mazurskie| województwie warmińsko–mazurskim]], w [[Powiat piski|powiecie piskim]],w [[Pisz (gmina miejsko-wiejska)|gminie Pisz]]. W latach 1975–1998 miasto [[Podział administracyjny |administracyjnie]] należało do [[Województwo suwalskie|województwa suwalskiego]]. | ||
| + | Siedziba [[Pisz (gmina miejsko-wiejska) |gminy miejsko–wiejskiej Pisz]]. W 2012 roku miasto liczyło 19 599 mieszkańców. Obecnie funkcję burmistrza sprawuje Dariusz Kiński. | ||
| + | |||
| + | == Położenie == | ||
| + | Miasto jest położone w południowo–wschodniej części [[Kraina Wielkich Jezior Mazurskich|Krainy Wielkich Jezior Mazurskich]], nad jeziorem [[Jezioro Roś|Roś]] i nad wypływającą z niego [[Rzeka Pisa|Pisą]]. Miasto otacza [[Puszcza Piska]]. | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | + | == Dzieje miejscowości == | |
| − | + | Nazwa wywodzi się z języka [[Prusowie |staropruskiego]], w którym wyraz pisa oznaczał bagno. Było to nawiązanie do rzeki Pisy, której brzegi należały do bagnistych i trudno dostępnych. | |
| − | |||
| − | |||
| − | Nazwa wywodzi się z języka staropruskiego, | ||
W okresie staropruskim obszar zamieszkiwało plemię [[Galindowie|Galindów]]. | W okresie staropruskim obszar zamieszkiwało plemię [[Galindowie|Galindów]]. | ||
| − | Zamek obronny | + | Zamek obronny został zbudowany na prawy brzegu Pisy, nieopodal jej ujścia z jeziora Roś. Prace budowlane rozpoczęto w okolicach 1344 lub 1345 roku, a legenda głosi, że nazwa zamku stanowi nawiązanie do postaci św. Jana Apostoła. Od 1360 roku zamek był siedzibą prokuratora, podlegając komturowi w [[Bałd |Bałdzie]]. W 1361 i 1366 padł ofiarą oblężenia litewskiego, które w obu przypadkach zakończyło się jego podpaleniem. W 1367 roku Pisz otrzymał lokację. W XVI wieku zamek zaczął odgrywać ważną rolę w handlu, stanowił przystanek dla kupców z Rusi i Mazowsza w drodze do Gdańska i z powrotem. W 1451 roku wielki mistrz [[Ludwik von Erlichshausen]] nadał osadzie prawa miejskie. Pisz utracił jednak przywilej miejski, kiedy w okresie wojny trzynastoletniej doszło do wystąpienia mieszczan piskich przeciw [[Zakon Krzyżacki|Zakonowi]] w 1455 roku. Ponowna lokacja miała miejsce już w 1645 roku. Od 1525 roku Pisz stał się siedzibą książęcego starosty, a w okresie zarazy szalejącej w Królewcu w 1538 roku na piskim zamku schroniła się sama rodzina książęca wraz z dworem. |
| − | W czasie drugiej | + | W czasie drugiej wojny szwedzkiej 1655 roku w Piszu stacjonował szwedzki garnizon, który mieszkańcy zmuszeni byli utrzymywać. Sytuację Pisza pogorszył dodatkowo najazd tatarski w 1656 i 1657 roku, który oszczędził samo miasto, rujnując jednak handel. W roku 1698 na zamku odbyło się spotkanie króla Augusta II i elektora brandenburskiego [[Fryderyk III Hohenzollern |Fryderyka III Hohenzollerna]]. Podczas "wielkich łowów" towarzyszących wizycie zabito ostatnie żubry w Puszczy Piskiej. |
| − | + | ||
| − | W 1806 roku w Piszu kwaterowały wojska pod dowództwem generała | + | Epidemia dżumy, która zaatakowała miasto w 1709 roku, pozostawiła przy życiu zaledwie 15 osób. |
| − | 15 stycznia w Piszu zjawił się car | + | |
| − | + | W 1787 roku twierdzę zamkową zlikwidowano, zamek zaś trafił w ręce prywatne. W 1837 roku rozpoczęto jego rozbiórkę. | |
| − | + | W 1806 roku w Piszu kwaterowały wojska pod dowództwem generała Ostermana–Tołstoja. Po zajęciu miasta przez Francuzów z Pisza została ściągnięta kontrybucja za pomoc udzieloną Rosjanom. W 1812 roku kwaterowali w mieście Bawarczycy, a następnie ponownie Francuzi. Niedobitki armii cesarza Francuzów, które w grudniu 1812 i styczniu 1813 roku przechodziły przez okolice, nie ułatwiały i tak ciężkiej w tym okresie egzystencji. Grabiono i niszczono wszystko, co pojawiało się na drodze. | |
| − | + | 15 stycznia w Piszu zjawił się car Aleksander I, który spędził w mieście trzy dni. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | W 1885 roku uruchomiono linię kolejową łączącą Pisz z [[Olsztyn|Olsztynem]] i z [[Ełk| Ełkiem]]. W 1905 roku miasto otrzymało połączenie przez [[Orzysz]] z [[Giżycko|Giżyckiem]], a w 1908 roku z [[Dłutowo |Dłutowem]]. W 1907 roku uruchomiono w Piszu wodociągi. | ||
| + | Szkoła w Piszu powstała prawdopodobnie w wieku XV. Ukończenie szkoły umożliwiało w późniejszych okresach podjęcie studiów uniwersyteckich. W 1731 roku zorganizowano w Piszu [[Szkoła żeńska w Piszu|szkołę żeńską]]. W roku 1918 w miejsce dotychczas działającej szkoły dla chłopców utworzono [[Progimnazjum realne w Piszu|progimnazjum realne]], natomiast cztery lata wcześniej powołano do życia tzw. wyższą szkołę dla dziewcząt z programem nauczania szkoły licealnej . | ||
| + | |||
| + | W czasie [[I wojna światowa na Warmii i Mazurach|I wojny światowej]] Pisz był dwukrotnie zajmowany przez Rosjan. Przy dzisiejszej ulicy Dworcowej pochowano na [[Cmentarz ewangelicki w Piszu|cmentarzu ewangelickim]] 200 żołnierzy rosyjskich i niemieckich. W roku 1986 cmentarz został wpisany do krajowego rejestru zabytków. | ||
| + | W czasie [[II wojna światowa na Warmii i Mazurach |II wojny światowej]] znajdował się tu [[Podobóz jeniecki w Piszu|podobóz jeniecki]], w którym umieszczono Anglików, Francuzów, a później jeszcze Włochów. | ||
| + | Aż do roku 1945 były to tereny graniczne między [[Prusy|Prusami]] a Mazowszem. W styczniu 1945 roku miasto zostało zniszczone w 70%. Pod dawnym zamku pozostał obecnie jedynie plac i fragmenty murów fundamentowych. | ||
| + | W 1999 roku ponownie powołano do życia starostwo powiatowe. 4 lipca 2002 roku nad Puszczą Piską przeszedł największy w historii huragan. W samym nadleśnictwie Pisz zniszczeniu bądź uszkodzeniu uległo 12 tys. ha lasów. | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | + | ==Gospodarka== | |
| + | W 1948 roku uruchomiono [[Piskie Zakłady Przemysłu Sklejek]]. W mieście działają firmy budowlane, handlowo–usługowe, sklepy spożywcze i wielobranżowe. Istotną rolę w lokalnej gospodarce odgrywa gastronomia, transport, usługi związane z branżą turystyczną, przetwórstwem drewna i sprzedażą produktów drewnianych. W mieście działa fabryka [[Fabryka SKLEJKA-PISZ S.A. | "SKLEJKA-PISZ" S.A.]]. Znajdują się tutaj oddziały [[Wojewódzki Inspektor Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Olsztynie |Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa]], a także [[Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Warmińsko-Mazurski Oddział Regionalny w Olsztynie |Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa]]. | ||
| + | W 2004 roku uruchomiono największą w Polsce ekologiczną ciepłownię, wykorzystującą jedynie odnawialne źródła energii. | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | |||
| − | + | ==Kultura== | |
| − | W 1969 roku otwarto [[Muzeum Ziemi Piskiej]] . | + | W Piszu funkcjonuje [[Miejski Dom Kultury w Piszu|Miejski Dom Kultury]]<ref>[http://www.pdk.pisz.pl/ Strona Miejskiego Domu Kultury w Piszu] [08.09.2013]</ref>, [[Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Piszu|Miejsko–Gminna Biblioteka Publiczna]]<ref>[http://www.biblioteka.pisz.pl/ Strona Biblioteki w Piszu] [08.09.2013]</ref> oraz [[Biblioteka Pedagogiczna w Piszu|Biblioteka Pedagogiczna]]. W 1969 roku otwarto [[lkwim:Muzeum Ziemi Piskiej w Piszu|Muzeum Ziemi Piskiej]]. |
| − | W 1995 roku ukazał się pierwszy numer nowej edycji czasopisma | + | |
| + | W 1995 roku ukazał się pierwszy numer nowej edycji czasopisma popularnonaukowego [[lkwim: Znad Pisy|"Znad Pisy" ]] – periodyk wydawany przez Muzeum Ziemi Piskiej. W mieście działa także [[lkwim: Piskie Stowarzyszenie Niemieckie Miasta i Rejonu Pisz „Roś”| Piskie Stowarzyszenie Niemieckie Miasta i Rejonu Pisz „Roś”]]. | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | === | + | W Piszu działa również Stowarzyszenie Mniejszości Niemieckiej. |
| − | *[[ | + | |
| − | *[[ | + | ==Wydarzenia kulturalne== |
| + | *[[lkwim:Pisz Music Festival |Pisz Music Festival]] | ||
| + | *[[lkwim:Festiwal „Radio Waves” – Pisz 2009 |Festiwal „Radio Waves”]] | ||
| + | *[[lkwim:Mazurski Turniej Muzyczny „Skrzydlate Wiosło” – Pisz 2011 |Mazurski Turniej Muzyczny „Skrzydlate Wiosło”]] | ||
| + | *[[lkwim:Spotkania Laureatów Ogólnopolskich Konkursów Poetyckich i Poezji Śpiewanej w Piszu |Spotkania Laureatów Ogólnopolskich Konkursów Poetyckich i Poezji Śpiewanej]] | ||
| + | *[[lkwim:Piski Wieczór Kabaretowy 2011 |Piski Wieczór Kabaretowy]] | ||
| + | *[[lkwim:Jarmark św. Jana w Piszu |Jarmark św. Jana w Piszu]] | ||
| + | *[[lkwim:Ogólnopolska Sesja „Pogranicza – przestrzeń kulturowa” 2007 |Ogólnopolska Sesja „Pogranicza – przestrzeń kulturowa”]] | ||
| + | *[[lkwim:Mazurskie Obchody 150 rocznicy urodzin Michała Kajki |Mazurskie Obchody 150 rocznicy urodzin Michała Kajki]] | ||
| + | *W 1969 r. zorganizowano tu [[lkwim:Koncert Symfoniczny z okazji Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej |Koncert Symfoniczny z okazji Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej]], natomiast w 1970 r. [[lkwim:Przegląd Filmowy „Lenin i jego dzieło w twórczości filmowej”|Przegląd Filmowy „Lenin i jego dzieło w twórczości filmowej”]] | ||
| + | |||
| + | ==Zespoły i grupy artystyczne związane z Piszem== | ||
| + | *[[Zespół Ameryka |Ameryka]] | ||
| + | *[[lkwim:Chór „Rezonans” Gminnego Zespołu Szkół w Piszu |Chór „Rezonans” Gminnego Zespołu Szkół]] | ||
| + | *[[Black Side]] | ||
| + | *[[DDT]] | ||
| + | *[[lkwim:Graf Hotel |Graf Hotel]] | ||
| + | *[[I’m Stuff]] | ||
| + | *[[Mazurska Kapela Ludowa]] | ||
| + | *[[Octava Dies]] | ||
| + | *[[lkwim:Piski Chór Kameralny |Piski Chór Kameralny]] | ||
| + | *[[Piszanie]] | ||
| + | *[[Rostkowianki]] | ||
| + | *[[Teatr Delikates]] | ||
| + | *[[Żywioł]] | ||
| + | |||
| + | ==Edukacja== | ||
| + | W mieście funkcjonują 2 przedszkola, 3 szkoły podstawowe, 7 gimnazjów, 8 liceów, 3 szkoły policealne, technikum]oraz zasadnicza szkoła zawodowa. | ||
| + | |||
| + | *[[Szkoła Podstawowa nr 1 im. Mikołaja Kopernika w Piszu |Szkoła Podstawowa nr 1 im. Mikołaja Kopernika]] | ||
| + | *[[Gimnazjum nr 1 im. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w Piszu|Gimnazjum nr 1 im. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego]] | ||
| + | *[[Katolickie Gimnazjum im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Piszu |Katolickie Gimnazjum im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego]] | ||
| + | *[[Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Piszu |Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego]] | ||
| + | *[[Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I stopnia w Piszu |Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I stopnia]] | ||
| + | *[[I Liceum Ogólnokształcące im. Bojowników o Polskość Mazur w Piszu |I Liceum Ogólnokształcące im. Bojowników o Polskość Mazur]] | ||
| + | *[[Piski Uniwersytet Trzeciego Wieku]] | ||
| + | |||
| + | ==Religia== | ||
| + | *[[Parafia Ewangelicko-Augsburska w Piszu |Parafia Ewangelicko-Augsburska]] | ||
| + | *[[Parafia pw. św. Jana Chrzciciela w Piszu|Parafia pw. św. Jana Chrzciciela]] | ||
| + | |||
| + | ==Bezpieczeństwo== | ||
| + | W Piszu znajduje się [[Komenda Powiatowa Policji w Piszu |Komenda Powiatowa Policji]] i [[Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Piszu |Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej]]. | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | ===Sport | + | |
| − | Od 1951 roku w mieście działa piłkarski [[Klub Sportowy Mazur Pisz]]. W mieście swą siedzibę ma klub piłkarski [[Mazur Pisz]]. Aktualnie występuje w klasie okręgowej, w I grupie | + | ==Organizacje i stowarzyszenia== |
| + | *[[lkwim:Piskie Stowarzyszenie Niemieckie Miasta i Rejonu Pisz „Roś” | Piskie Stowarzyszenie Niemieckie Miasta i Rejonu Pisz „Roś”]] | ||
| + | *[[lkwim:Stowarzyszenie Historyczne Piska Pozycja Ryglowa |Stowarzyszenie Historyczne Piska Pozycja Ryglowa]] | ||
| + | *[[Stowarzyszenie " roZruSZnik" przy ZSZ w Piszu]] | ||
| + | *[[lkwim:Towarzystwo Miłośników Ziemi Piskiej |Towarzystwo Miłośników Ziemi Piskiej]] | ||
| + | |||
| + | ==Sport== | ||
| + | Od 1951 roku w mieście działa piłkarski [[Klub Sportowy Mazur Pisz]]. W mieście swą siedzibę ma klub piłkarski [[Klub piłkarski Mazur Pisz |Mazur Pisz]]. Aktualnie występuje w klasie okręgowej, w I grupie warmińsko–mazurskiej. Natomiast w roku 1996 założono klub koszykarski [[TSK Roś Pisz]]. | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | |||
| − | == | + | ==Zabytki== |
| − | + | *[[Kościół św. Jana Chrzciciela w Piszu|kościół]] wzniesiony w 1843 roku | |
| − | + | *neogotycki [[Ratusz w Piszu|ratusz]] z 1900 roku | |
| − | + | *zespół ośmiu niemieckich [[Schrony wojskowe w Piszu|schronów wojskowych]] wybudowanych w latach 1939-1944; kompleks tworzy trasę historyczną "Piska Pozycja Ryglowa" | |
| − | *[[ | + | *[[Wieża ciśnień w Piszu|wieża ciśnień]] z 1907 roku |
| − | * | + | |
| − | * | + | == Turystyka == |
| − | + | *[[Szlak Puszczą Piską: Ruciane–Nida - Pisz|szlak Puszczą Piską: Ruciane–Nida – Pisz]] | |
| + | *[[Szlak żeglugowy z Mikołajek do Pisza |szlak żeglugowy z Mikołajek do Pisza]] | ||
| + | |||
| + | == Ludzie związani z miejscowością == | ||
| + | *[[Jan Alicki]] (ur. 1957) – nauczyciel, samorządowiec, burmistrz miasta i gminy Pisz | ||
| + | *[[lkwim:Andrzej Bałdyga |Andrzej Bałdyga]] (1963–1998) – nauczyciel, pedagog, poeta | ||
| + | *[[Gustaw Gizewiusz]] (1810–1848) – działacz mazurski, autor głośnej pracy "Polska kwestia językowa w Prusach", współredaktor dwóch gazet wychodzących w języku polskim na [[Mazury |Mazurach]] | ||
| + | *[[lkwim:Wojciech Kass |Wojciech Kass]] (ur. 1964) – poeta, eseista, nauczyciel, dziennikarz, redaktor, muzealnik, dyrektor [[lkwim:Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w Praniu |Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w Praniu]] | ||
| + | *[[lkwim:Jerzy Krzywoszewski |Jerzy Tadeusz Krzywoszewski]] (1917–2010) – poeta, prozaik, harcerz, działacz społeczno–kulturalny Ziemi Piskiej | ||
| + | *[[lkwim:Witold Mierzejewski |Witold Mierzejewski]] (ur. 1957) – urodzony w Piszu fotografik, wydawca | ||
| + | *[[lkwim:Stanisław Monkiewicz |Stanisław Janusz Monkiewicz]] (ur. 1947) – piski fotografik, wydawca, autor licznych zdjęć przyrodniczych z [[Warmia| Warmii]] i Mazur | ||
| + | *[[Andrzej Nowicki]] (ur. 1961) – samorządowiec, społecznik, starosta powiatu piskiego | ||
| + | *[[lkwim:Kazimierz Piekut |Kazimierz Piekut]] (1903–1955) – poeta, współtwórca pism regionalnych | ||
| + | *[[Jerzy Pisański]] (1725–1790) – uczony, autor pierwszej historii Prus | ||
| + | *[[Ernst Rimmek]] (1890–1963) – malarz historyczny i pejzażysta, urodzony w Piszu | ||
| + | *[[Gotfryd Schultz]] (1791–1867) – kaznodzieja polsko–ewangelicki, tłumacz literatury religijnej | ||
| + | *[[lkwim:Gerard Skok |Gerard Skok]] (1930–1987) – publicysta, redaktor, działacz społeczno–oświatowy | ||
| + | *[[lkwim:Radosław Sobczak |Radosław Sobczak]] (ur. 1981) – urodzony w Piszu pianista | ||
| + | *[[lkwim:Tadeusz Stępowski|Tadeusz Stępowski]] (1908–1971) – prozaik, publicysta, redaktor, działacz społeczno–oświatowy | ||
| + | *[[Ryszard Szumowski]] (ur. 1965) – urodzony w Piszu nauczyciel, samorządowiec, burmistrz miasta i gminy Biała Piska | ||
| + | *[[Hans Tiska]] (1892–1969) – pedagog, archeolog, muzealnik, historyk, zdobył wykształcenie pedagogiczne w Piszu | ||
| + | *[[lkwim:Zofia Topczewska-Hudyka |Zofia Topczewska–Hudyka]] (1932–2004) - rzeźbiarka, malarka | ||
| + | *[[lkwim:Krzysztof Worobiec |Krzysztof A. Worobiec]] (ur. 1953) – działacz na rzecz obrony krajobrazu kulturowego Mazur, prezes [[Stowarzyszenie na rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur „Sadyba” |Stowarzyszenia na rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur „Sadyba”]], geograf, muzealnik, publicysta, malarz, fotograf | ||
| + | *[[lkwim:Jan Wróblewski |Jan Wróblewski]] (1926–2009) – bibliotekarz, pracownik naukowo–dydaktyczny | ||
| + | *[[lkwim:Mieczysław Żuchnik |Mieczysław Jan Żuchnik]] (1943–2005) – duchowny katolicki, dyrektor Katolickiego Uniwersytetu Ludowego, wikariusz w parafii pw. Św. Jana w Piszu (1967–1971) | ||
| + | |||
| + | ==Inne== | ||
| + | *[[Protest wędkarzy w Piszu]] | ||
| + | |||
| + | ==Multimedia== | ||
| + | {{#ev:youtube|zd9UpmZaURY|500|left|}} | ||
| + | |||
| + | == Bibliografia == | ||
| + | Achremczyk Stanisław, ''Historia Warmii i Mazur'', t. I–II, Olsztyn 2011.<br/> | ||
| + | Darmochwał Tomasz, Rumiński Marek Jacek, ''Warmia. Mazury'', Białystok 1998.<br/> | ||
| + | Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.<br/> | ||
| + | ''Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2012 r.'', Warszawa 2012 ; [http://www.stat.gov.pl/gus/5840_13647_PLK_HTML.htm/ Bank danych Lokalnych GUS] [23.08.2013]<br/> | ||
| + | ''Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany'', red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.<br/> | ||
| + | Orłowicz Mieczysław, ''Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii'', na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991. <br/> | ||
| + | ''Pisz. Z dziejów miasta i powiatu'', red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.<br/> | ||
| + | ''Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany'', red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.<br/> | ||
| + | Rzempołuch Andrzej, ''Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich'', Olsztyn 1992.<br/> | ||
| + | [http://piszkulturalnie.pl/muzeum-ziemi-piskiej/ Pisz Kulturalnie] [23.08.2013]<br/> | ||
| + | [http://www.rygielpisz.eu/ Piska Pozycja Ryglowa] [23.08.2013]<br/> | ||
| + | [http://www.wuoz.olsztyn.pl/ Wojewódzka Ewidencja Zabytków] [23.08.2013] | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
{{Przypisy}} | {{Przypisy}} | ||
| − | |||
<references/> | <references/> | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | + | [[Kategoria: Powiat piski]] | |
| − | + | [[Kategoria: Pisz (gmina miejsko-wiejska)]] | |
| − | + | [[Kategoria: Miasta]] | |
| − | [[Kategoria: | + | [[Kategoria: 1301-1400]] |
| − | [[ | ||
Aktualna wersja na dzień 09:28, 23 kwi 2024
| Pisz | |||
| | |||
| |||
 Piski Ratusz.
Fot. Mieczysław Kalski | |||
| Rodzaj miejscowości | miasto | ||
| Państwo |  Polska
| ||
| Województwo | warmińsko-mazurskie | ||
| Powiat | piski | ||
| Gmina | Pisz | ||
| Liczba ludności (2012) | 19 599 | ||
| Strefa numeracyjna | (+48) 87 | ||
| Kod pocztowy | 12-200 | ||
| Tablice rejestracyjne | NPI | ||
| Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego   Pisz | |||
| Położenie na mapie Polski  Pisz | |||
{{#invoke:Koordynaty|szablon}} | |||
Pisz (prus. Pisis, dawniej Jańsbork, Jońsbork, Jansbork, niem. Johannisburg) – miasto położone w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie piskim,w gminie Pisz. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa suwalskiego. Siedziba gminy miejsko–wiejskiej Pisz. W 2012 roku miasto liczyło 19 599 mieszkańców. Obecnie funkcję burmistrza sprawuje Dariusz Kiński.
Spis treści
- 1 Położenie
- 2 Dzieje miejscowości
- 3 Gospodarka
- 4 Kultura
- 5 Wydarzenia kulturalne
- 6 Zespoły i grupy artystyczne związane z Piszem
- 7 Edukacja
- 8 Religia
- 9 Bezpieczeństwo
- 10 Organizacje i stowarzyszenia
- 11 Sport
- 12 Zabytki
- 13 Turystyka
- 14 Ludzie związani z miejscowością
- 15 Inne
- 16 Multimedia
- 17 Bibliografia
- 18 Przypisy
Położenie
Miasto jest położone w południowo–wschodniej części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, nad jeziorem Roś i nad wypływającą z niego Pisą. Miasto otacza Puszcza Piska.
Dzieje miejscowości
Nazwa wywodzi się z języka staropruskiego, w którym wyraz pisa oznaczał bagno. Było to nawiązanie do rzeki Pisy, której brzegi należały do bagnistych i trudno dostępnych.
W okresie staropruskim obszar zamieszkiwało plemię Galindów. Zamek obronny został zbudowany na prawy brzegu Pisy, nieopodal jej ujścia z jeziora Roś. Prace budowlane rozpoczęto w okolicach 1344 lub 1345 roku, a legenda głosi, że nazwa zamku stanowi nawiązanie do postaci św. Jana Apostoła. Od 1360 roku zamek był siedzibą prokuratora, podlegając komturowi w Bałdzie. W 1361 i 1366 padł ofiarą oblężenia litewskiego, które w obu przypadkach zakończyło się jego podpaleniem. W 1367 roku Pisz otrzymał lokację. W XVI wieku zamek zaczął odgrywać ważną rolę w handlu, stanowił przystanek dla kupców z Rusi i Mazowsza w drodze do Gdańska i z powrotem. W 1451 roku wielki mistrz Ludwik von Erlichshausen nadał osadzie prawa miejskie. Pisz utracił jednak przywilej miejski, kiedy w okresie wojny trzynastoletniej doszło do wystąpienia mieszczan piskich przeciw Zakonowi w 1455 roku. Ponowna lokacja miała miejsce już w 1645 roku. Od 1525 roku Pisz stał się siedzibą książęcego starosty, a w okresie zarazy szalejącej w Królewcu w 1538 roku na piskim zamku schroniła się sama rodzina książęca wraz z dworem. W czasie drugiej wojny szwedzkiej 1655 roku w Piszu stacjonował szwedzki garnizon, który mieszkańcy zmuszeni byli utrzymywać. Sytuację Pisza pogorszył dodatkowo najazd tatarski w 1656 i 1657 roku, który oszczędził samo miasto, rujnując jednak handel. W roku 1698 na zamku odbyło się spotkanie króla Augusta II i elektora brandenburskiego Fryderyka III Hohenzollerna. Podczas "wielkich łowów" towarzyszących wizycie zabito ostatnie żubry w Puszczy Piskiej.
Epidemia dżumy, która zaatakowała miasto w 1709 roku, pozostawiła przy życiu zaledwie 15 osób.
W 1787 roku twierdzę zamkową zlikwidowano, zamek zaś trafił w ręce prywatne. W 1837 roku rozpoczęto jego rozbiórkę. W 1806 roku w Piszu kwaterowały wojska pod dowództwem generała Ostermana–Tołstoja. Po zajęciu miasta przez Francuzów z Pisza została ściągnięta kontrybucja za pomoc udzieloną Rosjanom. W 1812 roku kwaterowali w mieście Bawarczycy, a następnie ponownie Francuzi. Niedobitki armii cesarza Francuzów, które w grudniu 1812 i styczniu 1813 roku przechodziły przez okolice, nie ułatwiały i tak ciężkiej w tym okresie egzystencji. Grabiono i niszczono wszystko, co pojawiało się na drodze. 15 stycznia w Piszu zjawił się car Aleksander I, który spędził w mieście trzy dni.
W 1885 roku uruchomiono linię kolejową łączącą Pisz z Olsztynem i z Ełkiem. W 1905 roku miasto otrzymało połączenie przez Orzysz z Giżyckiem, a w 1908 roku z Dłutowem. W 1907 roku uruchomiono w Piszu wodociągi.
Szkoła w Piszu powstała prawdopodobnie w wieku XV. Ukończenie szkoły umożliwiało w późniejszych okresach podjęcie studiów uniwersyteckich. W 1731 roku zorganizowano w Piszu szkołę żeńską. W roku 1918 w miejsce dotychczas działającej szkoły dla chłopców utworzono progimnazjum realne, natomiast cztery lata wcześniej powołano do życia tzw. wyższą szkołę dla dziewcząt z programem nauczania szkoły licealnej .
W czasie I wojny światowej Pisz był dwukrotnie zajmowany przez Rosjan. Przy dzisiejszej ulicy Dworcowej pochowano na cmentarzu ewangelickim 200 żołnierzy rosyjskich i niemieckich. W roku 1986 cmentarz został wpisany do krajowego rejestru zabytków.
W czasie II wojny światowej znajdował się tu podobóz jeniecki, w którym umieszczono Anglików, Francuzów, a później jeszcze Włochów.
Aż do roku 1945 były to tereny graniczne między Prusami a Mazowszem. W styczniu 1945 roku miasto zostało zniszczone w 70%. Pod dawnym zamku pozostał obecnie jedynie plac i fragmenty murów fundamentowych.
W 1999 roku ponownie powołano do życia starostwo powiatowe. 4 lipca 2002 roku nad Puszczą Piską przeszedł największy w historii huragan. W samym nadleśnictwie Pisz zniszczeniu bądź uszkodzeniu uległo 12 tys. ha lasów.
Gospodarka
W 1948 roku uruchomiono Piskie Zakłady Przemysłu Sklejek. W mieście działają firmy budowlane, handlowo–usługowe, sklepy spożywcze i wielobranżowe. Istotną rolę w lokalnej gospodarce odgrywa gastronomia, transport, usługi związane z branżą turystyczną, przetwórstwem drewna i sprzedażą produktów drewnianych. W mieście działa fabryka "SKLEJKA-PISZ" S.A.. Znajdują się tutaj oddziały Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa, a także Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
W 2004 roku uruchomiono największą w Polsce ekologiczną ciepłownię, wykorzystującą jedynie odnawialne źródła energii.
Kultura
W Piszu funkcjonuje Miejski Dom Kultury[1], Miejsko–Gminna Biblioteka Publiczna[2] oraz Biblioteka Pedagogiczna. W 1969 roku otwarto Muzeum Ziemi Piskiej.
W 1995 roku ukazał się pierwszy numer nowej edycji czasopisma popularnonaukowego "Znad Pisy" – periodyk wydawany przez Muzeum Ziemi Piskiej. W mieście działa także Piskie Stowarzyszenie Niemieckie Miasta i Rejonu Pisz „Roś”.
W Piszu działa również Stowarzyszenie Mniejszości Niemieckiej.
Wydarzenia kulturalne
- Pisz Music Festival
- Festiwal „Radio Waves”
- Mazurski Turniej Muzyczny „Skrzydlate Wiosło”
- Spotkania Laureatów Ogólnopolskich Konkursów Poetyckich i Poezji Śpiewanej
- Piski Wieczór Kabaretowy
- Jarmark św. Jana w Piszu
- Ogólnopolska Sesja „Pogranicza – przestrzeń kulturowa”
- Mazurskie Obchody 150 rocznicy urodzin Michała Kajki
- W 1969 r. zorganizowano tu Koncert Symfoniczny z okazji Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, natomiast w 1970 r. Przegląd Filmowy „Lenin i jego dzieło w twórczości filmowej”
Zespoły i grupy artystyczne związane z Piszem
- Ameryka
- Chór „Rezonans” Gminnego Zespołu Szkół
- Black Side
- DDT
- Graf Hotel
- I’m Stuff
- Mazurska Kapela Ludowa
- Octava Dies
- Piski Chór Kameralny
- Piszanie
- Rostkowianki
- Teatr Delikates
- Żywioł
Edukacja
W mieście funkcjonują 2 przedszkola, 3 szkoły podstawowe, 7 gimnazjów, 8 liceów, 3 szkoły policealne, technikum]oraz zasadnicza szkoła zawodowa.
- Szkoła Podstawowa nr 1 im. Mikołaja Kopernika
- Gimnazjum nr 1 im. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego
- Katolickie Gimnazjum im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego
- Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego
- Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I stopnia
- I Liceum Ogólnokształcące im. Bojowników o Polskość Mazur
- Piski Uniwersytet Trzeciego Wieku
Religia
Bezpieczeństwo
W Piszu znajduje się Komenda Powiatowa Policji i Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej.
Organizacje i stowarzyszenia
- Piskie Stowarzyszenie Niemieckie Miasta i Rejonu Pisz „Roś”
- Stowarzyszenie Historyczne Piska Pozycja Ryglowa
- Stowarzyszenie " roZruSZnik" przy ZSZ w Piszu
- Towarzystwo Miłośników Ziemi Piskiej
Sport
Od 1951 roku w mieście działa piłkarski Klub Sportowy Mazur Pisz. W mieście swą siedzibę ma klub piłkarski Mazur Pisz. Aktualnie występuje w klasie okręgowej, w I grupie warmińsko–mazurskiej. Natomiast w roku 1996 założono klub koszykarski TSK Roś Pisz.
Zabytki
- kościół wzniesiony w 1843 roku
- neogotycki ratusz z 1900 roku
- zespół ośmiu niemieckich schronów wojskowych wybudowanych w latach 1939-1944; kompleks tworzy trasę historyczną "Piska Pozycja Ryglowa"
- wieża ciśnień z 1907 roku
Turystyka
Ludzie związani z miejscowością
- Jan Alicki (ur. 1957) – nauczyciel, samorządowiec, burmistrz miasta i gminy Pisz
- Andrzej Bałdyga (1963–1998) – nauczyciel, pedagog, poeta
- Gustaw Gizewiusz (1810–1848) – działacz mazurski, autor głośnej pracy "Polska kwestia językowa w Prusach", współredaktor dwóch gazet wychodzących w języku polskim na Mazurach
- Wojciech Kass (ur. 1964) – poeta, eseista, nauczyciel, dziennikarz, redaktor, muzealnik, dyrektor Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w Praniu
- Jerzy Tadeusz Krzywoszewski (1917–2010) – poeta, prozaik, harcerz, działacz społeczno–kulturalny Ziemi Piskiej
- Witold Mierzejewski (ur. 1957) – urodzony w Piszu fotografik, wydawca
- Stanisław Janusz Monkiewicz (ur. 1947) – piski fotografik, wydawca, autor licznych zdjęć przyrodniczych z Warmii i Mazur
- Andrzej Nowicki (ur. 1961) – samorządowiec, społecznik, starosta powiatu piskiego
- Kazimierz Piekut (1903–1955) – poeta, współtwórca pism regionalnych
- Jerzy Pisański (1725–1790) – uczony, autor pierwszej historii Prus
- Ernst Rimmek (1890–1963) – malarz historyczny i pejzażysta, urodzony w Piszu
- Gotfryd Schultz (1791–1867) – kaznodzieja polsko–ewangelicki, tłumacz literatury religijnej
- Gerard Skok (1930–1987) – publicysta, redaktor, działacz społeczno–oświatowy
- Radosław Sobczak (ur. 1981) – urodzony w Piszu pianista
- Tadeusz Stępowski (1908–1971) – prozaik, publicysta, redaktor, działacz społeczno–oświatowy
- Ryszard Szumowski (ur. 1965) – urodzony w Piszu nauczyciel, samorządowiec, burmistrz miasta i gminy Biała Piska
- Hans Tiska (1892–1969) – pedagog, archeolog, muzealnik, historyk, zdobył wykształcenie pedagogiczne w Piszu
- Zofia Topczewska–Hudyka (1932–2004) - rzeźbiarka, malarka
- Krzysztof A. Worobiec (ur. 1953) – działacz na rzecz obrony krajobrazu kulturowego Mazur, prezes Stowarzyszenia na rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur „Sadyba”, geograf, muzealnik, publicysta, malarz, fotograf
- Jan Wróblewski (1926–2009) – bibliotekarz, pracownik naukowo–dydaktyczny
- Mieczysław Jan Żuchnik (1943–2005) – duchowny katolicki, dyrektor Katolickiego Uniwersytetu Ludowego, wikariusz w parafii pw. Św. Jana w Piszu (1967–1971)
Inne
Multimedia
Bibliografia
Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I–II, Olsztyn 2011.
Darmochwał Tomasz, Rumiński Marek Jacek, Warmia. Mazury, Białystok 1998.
Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2012 r., Warszawa 2012 ; Bank danych Lokalnych GUS [23.08.2013]
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Rzempołuch Andrzej, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
Pisz Kulturalnie [23.08.2013]
Piska Pozycja Ryglowa [23.08.2013]
Wojewódzka Ewidencja Zabytków [23.08.2013]
Przypisy
- ↑ Strona Miejskiego Domu Kultury w Piszu [08.09.2013]
- ↑ Strona Biblioteki w Piszu [08.09.2013]
