Pisz

Pisz
Herb Pisza
Rodzaj miejscowości	miasto
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	piski
Gmina	Pisz
Liczba ludności (2012)	19 599
Strefa numeracyjna	(+48) 87
Kod pocztowy	12-200
Tablice rejestracyjne	NPI
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Pisz
Położenie na mapie Polski Pisz
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Pisz i okolice na mapie z XIX w.
Źródło: Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich, 1:300000, Paryż 1859 r.

Pisz (prus. Pisis, dawniej Jańsbork, Jońsbork, Jansbork, niem. Johannisburg) – miasto położone w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie piskim,w gminie Pisz. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa suwalskiego. Siedziba gminy miejsko–wiejskiej Pisz. W 2012 roku miasto liczyło 19 599 mieszkańców. Obecnie funkcję burmistrza sprawuje Jan Alicki.

Położenie

Miasto jest położone w południowo–wschodniej części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, nad jeziorem Roś i nad wypływającą z niego Pisą. Miasto otacza Puszcza Piska.

Dzieje miejscowości

Nazwa wywodzi się z języka staropruskiego, w którym wyraz pisa oznaczał bagno. Było to nawiązanie do rzeki Pisy, której brzegi należały do bagnistych i trudno dostępnych.

W okresie staropruskim obszar zamieszkiwało plemię Galindów. Zamek obronny został zbudowany na prawy brzegu Pisy, nieopodal jej ujścia z jeziora Roś. Prace budowlane rozpoczęto w okolicach 1344 lub 1345 roku, a legenda głosi, że nazwa zamku stanowi nawiązanie do postaci św. Jana Apostoła. Od 1360 roku zamek był siedzibą prokuratora, podlegając komturowi w Bałdzie. W 1361 i 1366 padł ofiarą oblężenia litewskiego, które w obu przypadkach zakończyło się jego podpaleniem. W 1367 roku Pisz otrzymał lokację. W XVI wieku zamek zaczął odgrywać ważną rolę w handlu, stanowił przystanek dla kupców z Rusi i Mazowsza w drodze do Gdańska i z powrotem. W 1451 roku wielki mistrz Ludwik von Erlichshausen nadał osadzie prawa miejskie. Pisz utracił jednak przywilej miejski, kiedy w okresie wojny trzynastoletniej doszło do wystąpienia mieszczan piskich przeciw Zakonowi w 1455 roku. Ponowna lokacja miała miejsce już w 1645 roku. Od 1525 roku Pisz stał się siedzibą książęcego starosty, a w okresie zarazy szalejącej w Królewcu w 1538 roku na piskim zamku schroniła się sama rodzina książęca wraz z dworem. W czasie drugiej wojny szwedzkiej 1655 roku w Piszu stacjonował szwedzki garnizon, który mieszkańcy zmuszeni byli utrzymywać. Sytuację Pisza pogorszył dodatkowo najazd tatarski w 1656 i 1657 roku, który oszczędził samo miasto, rujnując jednak handel. W roku 1698 na zamku odbyło się spotkanie króla Augusta II i elektora brandenburskiego Fryderyka III Hohenzollerna. Podczas "wielkich łowów" towarzyszących wizycie zabito ostatnie żubry w Puszczy Piskiej.

Epidemia dżumy, która zaatakowała miasto w 1709 roku, pozostawiła przy życiu zaledwie 15 osób.

W 1787 roku twierdzę zamkową zlikwidowano, zamek zaś trafił w ręce prywatne. W 1837 roku rozpoczęto jego rozbiórkę. W 1806 roku w Piszu kwaterowały wojska pod dowództwem generała Ostermana–Tołstoja. Po zajęciu miasta przez Francuzów z Pisza została ściągnięta kontrybucja za pomoc udzieloną Rosjanom. W 1812 roku kwaterowali w mieście Bawarczycy, a następnie ponownie Francuzi. Niedobitki armii cesarza Francuzów, które w grudniu 1812 i styczniu 1813 roku przechodziły przez okolice, nie ułatwiały i tak ciężkiej w tym okresie egzystencji. Grabiono i niszczono wszystko, co pojawiało się na drodze. 15 stycznia w Piszu zjawił się car Aleksander I, który spędził w mieście trzy dni.

W 1885 roku uruchomiono linię kolejową łączącą Pisz z Olsztynem i z Ełkiem. W 1905 roku miasto otrzymało połączenie przez Orzysz z Giżyckiem, a w 1908 roku z Dłutowem. W 1907 roku uruchomiono w Piszu wodociągi.

Szkoła w Piszu powstała prawdopodobnie w wieku XV. Ukończenie szkoły umożliwiało w późniejszych okresach podjęcie studiów uniwersyteckich. W 1731 roku zorganizowano w Piszu szkołę żeńską. W roku 1918 w miejsce dotychczas działającej szkoły dla chłopców utworzono progimnazjum realne, natomiast cztery lata wcześniej powołano do życia tzw. wyższą szkołę dla dziewcząt z programem nauczania szkoły licealnej .

W czasie I wojny światowej Pisz był dwukrotnie zajmowany przez Rosjan. Przy dzisiejszej ulicy Dworcowej pochowano na cmentarzu ewangelickim 200 żołnierzy rosyjskich i niemieckich. W roku 1986 cmentarz został wpisany do krajowego rejestru zabytków. W czasie II wojny światowej znajdował się tu podobóz jeniecki, w którym umieszczono Anglików, Francuzów, a później jeszcze Włochów. Aż do roku 1945 były to tereny graniczne między Prusami a Mazowszem. W styczniu 1945 roku miasto zostało zniszczone w 70%. Pod dawnym zamku pozostał obecnie jedynie plac i fragmenty murów fundamentowych. W 1999 roku ponownie powołano do życia starostwo powiatowe. 4 lipca 2002 roku nad Puszczą Piską przeszedł największy w historii huragan. W samym nadleśnictwie Pisz zniszczeniu bądź uszkodzeniu uległo 12 tys. ha lasów.

Gospodarka

W 1948 roku uruchomiono Piskie Zakłady Przemysłu Sklejek. W mieście działają firmy budowlane, handlowo–usługowe, sklepy spożywcze i wielobranżowe. Istotną rolę w lokalnej gospodarce odgrywa gastronomia, transport, usługi związane z branżą turystyczną, przetwórstwem drewna i sprzedażą produktów drewnianych. W mieście działa fabryka "SKLEJKA-PISZ" S.A.. Znajdują się tutaj oddziały Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa, a także Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. W 2004 roku uruchomiono największą w Polsce ekologiczną ciepłownię, wykorzystującą jedynie odnawialne źródła energii.

Kultura

W Piszu funkcjonuje Miejski Dom Kultury, Miejsko–Gminna Biblioteka Publiczna oraz Biblioteka Pedagogiczna. W 1969 roku otwarto Muzeum Ziemi Piskiej.

W 1995 roku ukazał się pierwszy numer nowej edycji czasopisma popularnonaukowego "Znad Pisy" – periodyk wydawany przez Muzeum Ziemi Piskiej. W mieście działa także Piskie Stowarzyszenie Niemieckie Miasta i Rejonu Pisz „Roś”.

Wydarzenia kulturalne

• Pisz Music Festival
• Festiwal „Radio Waves”
• Mazurski Turniej Muzyczny „Skrzydlate Wiosło”
• Spotkania Laureatów Ogólnopolskich Konkursów Poetyckich i Poezji Śpiewanej
• Piski Wieczór Kabaretowy
• Jarmark św. Jana w Piszu
• Ogólnopolska Sesja „Pogranicza – przestrzeń kulturowa”
• Mazurskie Obchody 150 rocznicy urodzin Michała Kajki
• W 1969 r. zorganizowano tu Koncert Symfoniczny z okazji Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, natomiast w 1970 r. Przegląd Filmowy „Lenin i jego dzieło w twórczości filmowej”

Zespoły i grupy artystyczne związane z Piszem

• Ameryka
• Chór „Rezonans” Gminnego Zespołu Szkół
• Black Side
• DDT
• Graf Hotel
• I’m Stuff
• Mazurska Kapela Ludowa
• Octava Dies
• Piski Chór Kameralny
• Piszanie
• Rostkowianki
• Teatr Delikates
• Żywioł

Edukacja

W mieście funkcjonują 2 przedszkola, 3 szkoły podstawowe, 7 gimnazjów, 8 liceów, 3 szkoły policealne, technikum]oraz zasadnicza szkoła zawodowa.

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Mikołaja Kopernika
• Gimnazjum nr 1 im. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego
• Katolickie Gimnazjum im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego
• Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego
• Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I stopnia
• I Liceum Ogólnokształcące im. Bojowników o Polskość Mazur
• Piski Uniwersytet Trzeciego Wieku

Religia

• Parafia Ewangelicko-Augsburska
• Parafia pw. św. Jana Chrzciciela

Bezpieczeństwo

W Piszu znajduje się Komenda Powiatowa Policji i Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej.

Organizacje i stowarzyszenia

• Piskie Stowarzyszenie Niemieckie Miasta i Rejonu Pisz „Roś”
• Stowarzyszenie Historyczne Piska Pozycja Ryglowa
• Stowarzyszenie " roZruSZnik" przy ZSZ w Piszu
• Towarzystwo Miłośników Ziemi Piskiej

Sport

Od 1951 roku w mieście działa piłkarski Klub Sportowy Mazur Pisz. W mieście swą siedzibę ma klub piłkarski Mazur Pisz. Aktualnie występuje w klasie okręgowej, w I grupie warmińsko–mazurskiej. Natomiast w roku 1996 założono klub koszykarski TSK Roś Pisz.

Zabytki

• kościół wzniesiony w 1843 roku
• neogotycki ratusz z 1900 roku
• zespół ośmiu niemieckich schronów wojskowych wybudowanych w latach 1939-1944; kompleks tworzy trasę historyczną "Piska Pozycja Ryglowa"
• wieża ciśnień z 1907 roku

Turystyka

• szlak Puszczą Piską: Ruciane–Nida – Pisz
• szlak żeglugowy z Mikołajek do Pisza

Ludzie związani z miejscowością

• Jan Alicki (ur. 1957) – nauczyciel, samorządowiec, burmistrz miasta i gminy Pisz
• Andrzej Bałdyga (1963–1998) – nauczyciel, pedagog, poeta
• Gustaw Gizewiusz (1810–1848) – działacz mazurski, autor głośnej pracy "Polska kwestia językowa w Prusach", współredaktor dwóch gazet wychodzących w języku polskim na Mazurach
• Wojciech Kass (ur. 1964) – poeta, eseista, nauczyciel, dziennikarz, redaktor, muzealnik, dyrektor Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w Praniu
• Jerzy Tadeusz Krzywoszewski (1917–2010) – poeta, prozaik, harcerz, działacz społeczno–kulturalny Ziemi Piskiej
• Witold Mierzejewski (ur. 1957) – urodzony w Piszu fotografik, wydawca
• Stanisław Janusz Monkiewicz (ur. 1947) – piski fotografik, wydawca, autor licznych zdjęć przyrodniczych z Warmii i Mazur
• Andrzej Nowicki (ur. 1961) – samorządowiec, społecznik, starosta powiatu piskiego
• Kazimierz Piekut (1903–1955) – poeta, współtwórca pism regionalnych
• Jerzy Pisański (1725–1790) – uczony, autor pierwszej historii Prus
• Ernst Rimmek (1890–1963) – malarz historyczny i pejzażysta, urodzony w Piszu
• Gotfryd Schultz (1791–1867) – kaznodzieja polsko–ewangelicki, tłumacz literatury religijnej
• Gerard Skok (1930–1987) – publicysta, redaktor, działacz społeczno–oświatowy
• Radosław Sobczak (ur. 1981) – urodzony w Piszu pianista
• Tadeusz Stępowski (1908–1971) – prozaik, publicysta, redaktor, działacz społeczno–oświatowy
• Ryszard Szumowski (ur. 1965) – urodzony w Piszu nauczyciel, samorządowiec, burmistrz miasta i gminy Biała Piska
• Hans Tiska (1892–1969) – pedagog, archeolog, muzealnik, historyk, zdobył wykształcenie pedagogiczne w Piszu
• Zofia Topczewska–Hudyka (1932–2004) - rzeźbiarka, malarka
• Krzysztof A. Worobiec (ur. 1953) – działacz na rzecz obrony krajobrazu kulturowego Mazur, prezes Stowarzyszenia na rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur „Sadyba”, geograf, muzealnik, publicysta, malarz, fotograf
• Jan Wróblewski (1926–2009) – bibliotekarz, pracownik naukowo–dydaktyczny
• Mieczysław Jan Żuchnik (1943–2005) – duchowny katolicki, dyrektor Katolickiego Uniwersytetu Ludowego, wikariusz w parafii pw. Św. Jana w Piszu (1967–1971)

Inne

• Protest wędkarzy w Piszu

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I–II, Olsztyn 2011.
Darmochwał Tomasz, Rumiński Marek Jacek, Warmia. Mazury, Białystok 1998.
Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2012 r., Warszawa 2012 ; Bank danych Lokalnych GUS [23.08.2013]
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Rzempołuch Andrzej, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
Pisz Kulturalnie [23.08.2013]
Piska Pozycja Ryglowa [23.08.2013]
Wojewódzka Ewidencja Zabytków [23.08.2013]