Brąswałd

Brąswałd
Neogotycki kościół pw. św. Katarzyny w Brąswałdzie. Fot. Jerzy Zaśkiewicz. Źródło: www.ciekawemazury.pl [03.07.2014]
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Dywity
Liczba ludności (2010)	363
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Brąswałd
Położenie na mapie Polski Brąswałd
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Brąswałd (niem. Braunswalde) – wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego. Miejscowość w 2010 roku była zamieszkana przez 363 osoby. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Longin Rudzik.

Położenie

Miejscowość jest położona na Pojezierzu Olsztyńskim, w odległości 9 km na północ od Olsztyna w pobliżu jeziora Mosąg oraz Łyny.

Dzieje miejscowości

Brąswałd jest najstarszą wsią gminy Dywity. Został założony w roku 1338 przez wójta Henryka Lutra. Lokacja została potwierdzona przez kapitułę warmińską w 1363 roku. Odbiorcą nadania 50. włók ziemi na prawie chełmińskim był niejaki Mikołaj – pierwszy sołtys Brąswałdu. Nazwa miejscowości ewoluowała na przestrzeni wieków: Brunswald (1363), Branswalt (1517), Braunswaldt (1576), Braunswalde (1629), Brunswałt (1879).

W okresie wojny polsko–krzyżackiej w latach 1519–1521 wieś została zniszczona. W XVI wieku w miejscowości istniał kościół, działała również karczma. Pierwsza świątynia została zbudowana w XIV wieku; prawdopodobnie uległa zniszczeniu. Kolejny kościół wzniesiono ok. 1500 roku – konsekracji dokonał ówczesny biskup Marcin Kromer w roku 1580. Świątynia spłonęła w trakcie pożaru w początkach XVII wieku. Odbudowany kościół pw. św. Kataryny i św. św. Apostołów Szymona i Tadeusza został konsekrowany przez biskupa Szymona Rudnickiego w 1617 roku. Nową świątynię zbudowano 300 lat później. Na miejscu swojej poprzedniczki wzniesiona została w latach 1894–1896 neogotycka budowla, konsekrowana w 1897 roku przez biskupa Andrzeja Thiela. W XIX wieku w skład miejscowej parafii wchodziły : Brąswałd, Bukwałd, Barkweda, Kajny, Redykajny, Mątki. W 1917 roku parafia liczyła 2213 wiernych.

W 1634 roku Brąswałd był określany jako wieś sołecka, natomiast w 1789 jako wieś kościelna. W XVII wieku powstała w Brąswałdzie pierwsza szkoła parafialna. W latach 20. XIX wieku we wsi funkcjonowała szkoła elementarna, w której nauczycielem był Jan Thiel. Do placówki uczęszczało 30 dzieci. W 1887 r. założona została biblioteczka Towarzystwa Czytelni Ludowych, która funkcjonowała przez 4 lata. Na początku XX wieku wieś składała się z 72 domów zamieszkanych przez 111 rodzin. Obszar wsi – wówczas gminy wiejskiej - obejmował wówczas 1061 ha. W roku 1912 ksiądz Walenty Barczewski, ówczesny proboszcz, założył tajną szkołę dla polskich dzieci. W plebiscycie w 1920 roku w Brąswałdzie oddano 85 głosów za Polską. Od 1931 do 1938 roku działała szkoła polska, założona przez Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne na Warmię. W okresie międzywojennym we wsi działało koło Związku Polaków w Niemczech, którym kierował Augustyn Zientara.

W 1939 roku miejscowość liczyła 503 mieszkańców.Po zakończeniu II wojny światowej w miejscowości uruchomiono szkołę, która funkcjonowała do 1988 roku. Pierwszym kierownikiem szkoły została Waleria Kryczkowska. W miejscowości działa Ochotnicza Straż Pożarna. W pobliżu wsi na rzece Łynie zbudowana została niewielka elektrownia wodna. W jubileuszowym dla wsi 2007 roku, kiedy Brąswałd obchodził 670–lecie lokacji, w miejscowości ustawiono głaz z pamiątkową tablicą.

Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach:

• 1925 r. – 474 osoby (1 ewangelik, 473 katolików; 71 domów)

• 1933 r. – 511 osób

• 1970 r. – 409 osób

• 1978 r. – 320 osób

Kultura

Od 2001 roku w miejscowości organizowany jest Kiermas Warmiński. Dawny dom Marii Zientary–Malewskiej został przekształcony w bibliotekę; w budynku znajduje się również kącik pamięci poświęcony pisarce. Popularyzacji poezji Marii Zientary–Malewskiej poświęcony jest także konkurs recytatorski dla dzieci i młodzieży, organizowany w Brąswałdzie od 2004 r.

Ludzie związani z miejscowością

• Walenty Barczewski (1856–1928) - duchowny katolicki, działacz narodowy, etnograf, pisarz, redaktor, historyk, proboszcz miejscowej parafii (został pochowany na cmentarzu w Brąswałdzie).
• Wojciech Gromadecki (1906-1954) – nauczyciel, kierownik miejscowej szkoły w latach 1931-1934.
• Adam Kołodziej (1904-1978) - nauczyciel, kierownik miejscowej szkoły w latach 1934-1935.
• Józef Tomke (ur. 1911) – nauczyciel, kierownik miejscowej szkoły w latach 1935–1938.
• Maria Zientara–Malewska (1894–1984) - urodzona w Brąswałdzie działaczka i poetka warmińska.

Zabytki

• dobrze zachowany cmentarz, założony w drugiej połowie XIX wieku; miejsce spoczynku m.in. ks. Walentego Barczewskiego, ks. Franciszka Kaupowicza (lokalizacja nieznana)
• neogotycki kościół, zbudowany w latach 1894–1896 według projektu Fritza Heitmanna; polichromia przedstawiająca sceny z dziejów Polski i Warmii wykonana została w 1912 roku na zamówienie ks. Walentego Barczewskiego
• budynek plebanii i organistówki z XIX wieku
• 7 kapliczek przydrożnych; najstarsza pochodzi 1789 roku; dwie z nich poświęcono św. Józefowi i Matce Bożej
• dom Marii Zientary–Malewskiej
• budynek dawnej szkoły, obecnie przekształcony w bibliotekę
• chałupa warmińska z XVII wieku
• drewniany krzyż znajdujący się przy drodze do Spręcowa

Turystyka

• szlak rowerowy o długości 21,9 km – przebieg trasy: Dywity – Redykajny – Gutkowo – Wilimowo – Kajny – Barkweda – Brąswałd – Ługwałd – Dywity
• szlak rowerowy o długości 40 km – przebieg trasy: Olsztyn – Redykajny – Brąswałd – Barkweda – Kajny – Gutkowo – Łupstych – Olsztyn
• szlak pieszy o długości 42 km – przebieg trasy: Olsztyn – Brąswałd – most nad sztucznym korytem Łyny – Barkweda – Bukwałd – Cerkiewnik – Głotowo – Dobre Miasto – Smolajny
• koniec Szlaku im. Marii Zientary–Malewskiej: Olsztyn – Brąswałd
• przystań kajakowa nad Łyną

Bibliografia

Jadwiszczak Andrzej S., Kisielew Kazimierz, Klimek Robert, Kosińska Teresa, Warmia znana i nieznana: Brąswałd, Barkweda, Kajny, Bukwałd, Cerkiewnik, Swobodna, Gady 2012.
Lewicka Daniela, Tomkiewicz Ryszard, Gmina Dywity: teraźniejszość i przeszłość, Olsztyn 1994.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo do druku podali Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Polska Niezwykła: województwo warmińsko-mazurskie, red. Ewa Lodzińska i in., Warszawa 2008.
Skurzyński Piotr, Warmia i polskie Dolne Prusy. Przewodnik turystyczny, Gdynia 2012.
Szlaki rowerowe powiatu olsztyńskiego i miasta Olsztyn, Białystok 2001.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Bank Danych Lokalnych GUS [10.12.2013]
Dom Warmiński [10.12.2013]
Wikipedia [10.12.2013]
Wrota Warmii i Mazur [04.12.2013]
Ciekawe Mazury [03.07.2014]