Lidzbark Warmiński: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
(→Ludzie związani z Lidzbarkiem Warmińskim) |
|||
| Linia 29: | Linia 29: | ||
|www = | |www = | ||
}}<br/> | }}<br/> | ||
| − | '''Lidzbark Warmiński''' (niem. ''Heilsberg'') | + | '''Lidzbark Warmiński''' (niem. ''Heilsberg'') – miasto w północno-zachodniej części [[województwo warmińsko-mazurskie|województwa warmińsko-mazurskiego]], w [[powiat lidzbarski|powiecie lidzbarskim]]. W 2009 liczba mieszkańców przekraczała 16 tysięcy. Jest siedzibą [[Lidzbark Warmiński (gmina wiejska)|gminy wiejskiej]] i powiatu lidzbarskiego. Przez kilka stuleci jako siedziba biskupów warmińskich Lidzbark pełnił rolę stolicy [[Warmia|Warmii]] (od czasu [[Jan z Miśni|Jana z Miśni]] do [[Ignacy Krasicki|Ignacego Krasickiego]]). Od 2014 roku funkcję burmistrza Lidzbarka sprawuje [[Jacek Wiśniowski]]. |
| − | + | <br/><br/> | |
==Nazwa== | ==Nazwa== | ||
| − | Polska nazwa miasta wywodzi się od nazwy pruskiej osady Lecbarg, co oznaczać miało miejsce kultu lub osadę na zalesionym wzgórzu. Do wzgórza i świętego miejsca nawiązuje również nazwa niemiecka Lidzbarka – Heilsberg. | + | Polska nazwa miasta wywodzi się od nazwy [[Prusowie|pruskiej]] osady ''Lecbarg'', co oznaczać miało miejsce kultu lub osadę na zalesionym wzgórzu. Do wzgórza i świętego miejsca nawiązuje również nazwa niemiecka Lidzbarka – ''Heilsberg''. |
| − | Określenie "Warmiński" odróżnia miasto od drugiego Lidzbarka w województwie | + | Określenie "Warmiński" odróżnia miasto od drugiego Lidzbarka w województwie – [[Lidzbark|Lidzbarka Welskiego]]. |
==Położenie== | ==Położenie== | ||
| − | Lidzbark położony jest w widłach [[Łyna | + | Lidzbark położony jest w widłach [[Rzeka Łyna|Łyny]] i jej dopływu – [[rzeka Symsarna|Symsarny]]. Do stolicy województwa [[Olsztyn|Olsztyna]] odległość wynosi 48 km. O 40 km oddalona jest granica z Rosją (obwód kaliningradzki). |
==Historia== | ==Historia== | ||
| + | W połowie XIII wieku teren, na którym istniała pruska osada ''Lecbarg'', stał się obiektem walk prusko-krzyżackich. Około 1241 Krzyżacy zajęli i umocnili dotychczasowy gród, który jednak już rok później w czasie pierwszego powstania pruskiego został przez Prusów odbity. W 1243, wraz z nowym podziałem ziem pruskich i utworzeniem diecezji warmińskiej, Krzyżacy odzyskali gród, w 1251 przekazując go z kolei biskupowi [[Anzelm|Anzelmowi]] w ramach tzw. [[dominium warmińskie|domeny biskupiej]]. Biskup zajął się odbudową grodu, jednak w 1261 na kolejne trzynaście lat (drugie powstanie pruskie) ponownie teren zajęli Prusowie. Od 1274 późniejszy Lidzbark przeszedł na dłużej we władztwo biskupa. | ||
| − | + | 12 sierpnia 1308 biskup [[Eberhard z Nysy]] nadał Lidzbarkowi prawa miejskie (na [[prawo chełmińskie|prawie chełmińskim)), zasadźcą czyniąc swojego powinowatego Jana z Kolonii koło Brzegu na Śląsku. W 1350 roku, za pontyfikatu Jana z Miśni, zamek lidzbarski stał się siedzibą biskupów; Jan z Miśni kontynuował prace swoich poprzedników, szczególnie [[Herman z Pragi|Hermana z Pragi]], związane z budową fortyfikacji miejskich i zamku z cegły w miejscu dotychczasowego drewnianego, ale również i jemu nie udało się zakończyć prac budowlanych, co nastąpiło dopiero ok. 1400 za czasów [[Henryk Sorbom|Henryka Sorboma]]. | |
| − | |||
| − | 12 sierpnia 1308 biskup [[Eberhard z Nysy]] nadał Lidzbarkowi prawa miejskie (chełmińskie), zasadźcą czyniąc swojego powinowatego Jana z Kolonii koło Brzegu | ||
| − | W 1315 | + | W 1315 roku konsekrowano pierwszy kościół, drewnianą świątynię parafialną pod wezwaniem Świętych Piotra i Pawła. Prace nad budową kościoła z cegły rozpoczęto w 1343. Mury obronne powstawały około 1357-1365, a system obronny wykorzystywał naturalne położenie miasta w zakolu rzecznym. W pierwszej połowie XIV zbudowano również pierwszy (drewniany) ratusz. |
| − | W okresie wojny [[zakon | + | W okresie wojny [[zakon krzyżacki|zakonu krzyżackiego]] z Polską w latach 1409-1411 Lidzbark był przez pewien czas siedzibą wielkiego mistrza [[Henryk von Plauen|Henryka von Plauena]]. Miasto uległo spaleniu przez wojska polskie w 1414 roku. W 1454 roku Lidzbark przystąpił do [[Związek Pruski|Związku Pruskiego]], a po wojnie trzynastoletniej wraz z terytorium Warmii znalazł się w Królestwie Polskim. Dzięki wybitnym postaciom rezydującym w mieście jako biskupi lub najbliższe otoczenie biskupów, Lidzbark przeżywał w tym okresie rozkwit kulturalny; przebywali tu dłużej (lub na stałe) m.in. [[Łukasz Watzenrode]] i jego siostrzeniec [[lkwim: Mikołaj Kopernik|Mikołaj Kopernik]], [[lkwim: Jan Dantyszek|Jan Dantyszek]], [[Tiedemann Giese]], [[lkwim:Stanisław Hozjusz|Stanisław Hozjusz]], [[lkwim: Marcin Kromer|Marcin Kromer]], [[lkwim:Ignacy Krasicki|Ignacy Krasicki]]. Na podkreślenie zasługuje szczególnie działalność tego ostatniego, założyciela ogrodów i oranżerii, właściciela cennego księgozbioru, organizatora teatru. |
| − | Jednocześnie Lidzbark rozwijał się jako ośrodek handlowy i rzemieślniczy, organizowano targi lnu, sukna i piwa, działały młyny zbożowe, tartak, szlifiernia, garbarnia. Nie omijały miasta i wydarzenia negatywne | + | Jednocześnie Lidzbark rozwijał się jako ośrodek handlowy i rzemieślniczy, organizowano targi lnu, sukna i piwa, działały młyny zbożowe, tartak, szlifiernia, garbarnia. Nie omijały miasta i wydarzenia negatywne. Kilkakrotnie duże straty przynosiły pożary, miasto było zajmowane lub oblegane m.in. przez Brandenburczyków (1650-1657) i Szwedów (1703-1709), zbiory sztuki i zbiory biblioteczne padały ofiarą zniszczeń i rabunków wojennych. W 1772 po I rozbiorze Polski Lidzbark utracił status stolicy Warmii, stał się natomiast siedzibą powiatu w państwie pruskim. |
| − | W czerwcu 1807 doszło na przedpolach Lidzbarka do dużej bitwy wojsk rosyjskich i pruskich przeciwko armii Napoleona. Walki w najbliższej okolicy toczyły się także w czasie I wojny światowej. W 1937 doszło w Lidzbarku do tzw. wojny różańcowej, czyli starcia policji z młodzieżą w czasie procesji Bożego Ciała. Schyłek II wojny światowej przyniósł miastu znaczące zniszczenia | + | W czerwcu 1807 doszło na przedpolach Lidzbarka do dużej bitwy wojsk rosyjskich i pruskich przeciwko armii Napoleona. Walki w najbliższej okolicy toczyły się także w czasie I wojny światowej. W 1937 doszło w Lidzbarku do tzw. wojny różańcowej, czyli starcia policji z młodzieżą w czasie procesji Bożego Ciała. Schyłek II wojny światowej przyniósł miastu znaczące zniszczenia przekraczające połowy zabudowy. Miasto powróciło do Polski i zostało zaludnione głównie przez ludność napływową z Kresów i Polski centralnej. Nie podjęto po wojnie odbudowy zniszczonych zabytków, w miejscu których wznoszono m.in. bloki mieszkalne. |
==Zabytki== | ==Zabytki== | ||
W Lidzbarku Warmińskim, mimo zniszczeń wojennych, zachowało się wiele cennych zabytków, w tym przede wszystkim: | W Lidzbarku Warmińskim, mimo zniszczeń wojennych, zachowało się wiele cennych zabytków, w tym przede wszystkim: | ||
| − | * zamek biskupów z XIV wieku, uznawany za jeden z najważniejszych zabytków polskich, istotny punkt Szlaku Zamków Gotyckich | + | * [[lkwim: Zamek w Lidzbarku Warmińskim|zamek biskupów]] z XIV wieku, uznawany za jeden z najważniejszych zabytków polskich, istotny punkt [[Szlak Zamków Gotyckich|Szlaku Zamków Gotyckich]] |
| − | * kolegiata | + | * [[kolegiata pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim]] z XIV wieku |
| − | * dawny kościół ewangelicki, wybudowany w latach 1818-1823 jako bazylika pseudoromańska, obecnie cerkiew prawosławna | + | * dawny kościół ewangelicki, wybudowany w latach 1818-1823 jako bazylika pseudoromańska, obecnie [[Cerkiew pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim|cerkiew prawosławna]] |
| − | * kościół Podwyższenia Krzyża | + | * [[Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Lidzbarku Warmińskim|kościół Podwyższenia Krzyża Świętego]] wybudowany w XVIII wieku jako wotum dziękczynne za kres [[Epidemia dżuy 1709-1711|epidemii dżumy]], barokowy |
| − | * Wysoka Brama (przedbramie) z XV wieku | + | * Wysoka Brama (przedbramie) z XV wieku |
| − | * mury obronne z XIV wieku wraz z okolicznym układem urbanistycznym | + | * mury obronne z XIV wieku wraz z okolicznym układem urbanistycznym |
| − | * oranżeria Krasickiego z XVIII wieku, faktycznie zbudowana na potrzeby biskupa [[Teodor Potocki|Teodora Potockiego]], rozwinięta w latach 70. XVIII wieku przez biskupa Ignacego Krasickiego | + | * oranżeria Krasickiego z XVIII wieku, faktycznie zbudowana na potrzeby biskupa [[Teodor Potocki|Teodora Potockiego]], rozwinięta w latach 70. XVIII wieku przez biskupa Ignacego Krasickiego |
| − | * ratusz z XIX wieku, neogotycki | + | * ratusz z XIX wieku, neogotycki |
| − | * dawny młyn | + | * dawny młyn |
| − | * kaplice (św. Katarzyny i przy ulicy Bema) | + | * kaplice (św. Katarzyny i przy ulicy Bema) |
| − | * kolejowa wieża ciśnień | + | * kolejowa wieża ciśnień |
| − | * most drogowy (ulica Kopernika) | + | * most drogowy (ulica Kopernika) |
| − | * zabytkowe domy | + | * zabytkowe domy |
| − | |||
==Gospodarka== | ==Gospodarka== | ||
| − | Lidzbark Warmiński wchodzi w skład Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W mieście mają siedziby przede wszystkim zakłady usługowe, handlowe oraz produkcyjne (oparte na surowcach lokalnych). Do największych zakładów należą Polmlek, przedstawiciel branży mleczarskiej, oraz Warmińska Spółdzielnia Inwalidów, producent odzieży medycznej jednorazowej. | + | Lidzbark Warmiński wchodzi w skład Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W mieście mają siedziby przede wszystkim zakłady usługowe, handlowe oraz produkcyjne (oparte na surowcach lokalnych). Do największych zakładów należą [[Grupa Polmlek sp. z. o.o.|Polmlek]], przedstawiciel branży mleczarskiej, oraz [[Warmińska Spółdzielnia Inwalidów]], producent odzieży medycznej jednorazowej. |
==Transport== | ==Transport== | ||
| − | W Lidzbarku Warmińskim krzyżują się droga krajowa nr 51 z drogami wojewódzkimi nr 511 i 513. Przez miasto przebiega trasa transportów dostawczych z Obwodu Kaliningradzkiego do Warszawy. Lidzbark nie ma komunikacji miejskiej, nie funkcjonuje obecnie również transport kolejowy (dawniej realizowano m.in. połączenia do Bartoszyc, Czerwonki, Korniewa w Rosji, Ornety), a ruch pasażerski obsługują autobusy PKS Lidzbark Warmiński (placówka podległa PKS Bartoszyce). | + | W Lidzbarku Warmińskim krzyżują się droga krajowa nr 51 z drogami wojewódzkimi nr 511 i 513. Przez miasto przebiega trasa transportów dostawczych z Obwodu Kaliningradzkiego do Warszawy. Lidzbark nie ma komunikacji miejskiej, nie funkcjonuje obecnie również transport kolejowy (dawniej realizowano m.in. połączenia do [[Bartoszyce|Bartoszyc]], [[Czerwonka|Czerwonki]], Korniewa w Rosji, [[Orneta|Ornety]]), a ruch pasażerski obsługują autobusy PKS Lidzbark Warmiński (placówka podległa PKS Bartoszyce). |
==Sport== | ==Sport== | ||
| − | Od 1946 istnieje klub piłkarski Polonia Lidzbark Warmiński, którego największym osiągnięciem jest zdobycie wojewódzkiego Pucharu Polski oraz występy w III lidze. Z klubem związani byli piłkarze ekstraklasy | + | Od 1946 istnieje klub piłkarski [[Polonia Lidzbark Warmiński]], którego największym osiągnięciem jest zdobycie wojewódzkiego Pucharu Polski oraz występy w III lidze. Z klubem związani byli piłkarze ekstraklasy: [[Czesław Żukowski]], [[Norbert Witkowski]] oraz [[Adam Zejer]], kilkakrotny reprezentant Polski. |
==Kultura== | ==Kultura== | ||
| − | Od 1950 działa w mieście Lidzbarski Dom Kultury, a od 1957 także Młodzieżowy Dom Kultury. Wieloletnią instruktorką w tym ostatnim była bajkopisarka [[Irena Kwinto]], obecnie patronka placówki. | + | Od 1950 działa w mieście [[Lidzbarski Dom Kultury]], a od 1957 także [[Młodzieżowy Dom Kultury]]. Wieloletnią instruktorką w tym ostatnim była bajkopisarka [[Irena Kwinto]], obecnie patronka placówki. |
| − | Lidzbark słynie z imprez kabaretowych | + | Lidzbark słynie z imprez kabaretowych: [[Lidzbarskie Wieczory Humoru i Satyry|Lidzbarskich Wieczorów Humoru i Satyry]] oraz [[Lidzbarskie Starcia Kabaretowe|Lidzbarskich Starć Kabaretowych]]. Odbywają się także rekonstrukcje bitwy pod Lidzbarkiem z czasów napoleońskich. |
| − | Na zamku biskupów działa oddział [[Muzeum Warmii i Mazur]] | + | Na zamku biskupów działa oddział [[lkwim:Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie|Muzeum Warmii i Mazur]] – [[lkwim:Muzeum Warmińskie w Lidzbarku Warmińskim|Muzeum Warmińskie w Lidzbarku Warmińskim]]. |
==Edukacja== | ==Edukacja== | ||
W Lidzbarku Warmińskim działają trzy zespoły szkół ponadgimnazjalnych: | W Lidzbarku Warmińskim działają trzy zespoły szkół ponadgimnazjalnych: | ||
| − | * Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Kazimierza Jagiellończyka | + | * [[Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Kazimierza Jagiellończyka w Lidzbarku Warmińskim]] |
| − | * Zespół Szkół Zawodowych im. Stanisława Staszica | + | * [[Zespół Szkół Zawodowych im. Stanisława Staszica w Lidzbarku Warmińskim]] |
| − | * Zespół Szkół i Placówek Oświatowych (Zespół Szkół Rolnicze Centrum Kształcenia Ustawicznego). | + | * [[Zespół Szkół i Placówek Oświatowych w Lidzbarku Warmińskim]] (Zespół Szkół Rolnicze Centrum Kształcenia Ustawicznego). |
| − | + | W 2003 powołano niepubliczną szkołę wyższą, [[Wszechnica Warmińska|Wszechnicę Warmińską]], skierowaną głównie na edukację techniczną. Po niespełna dziesięciu latach funkcjonowania w grudniu 2011 szkoła została przeniesiona do [[Ełk|Ełku]] jako [[Mazurska Szkoła Wyższa w Ełku|Mazurska Szkoła Wyższa w Ełku]]. | |
| − | W 2003 powołano niepubliczną szkołę wyższą, Wszechnicę Warmińską, skierowaną głównie na edukację techniczną. Po niespełna dziesięciu latach funkcjonowania w grudniu 2011 szkoła została przeniesiona do [[Ełk]] | ||
==Religia== | ==Religia== | ||
Działające w Lidzbarku wspólnoty religijne to m.in.: | Działające w Lidzbarku wspólnoty religijne to m.in.: | ||
* Kościół rzymskokatolicki: | * Kościół rzymskokatolicki: | ||
| − | ** kolegiata | + | ** [[kolegiata pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim]] |
| − | ** kościół św. Andrzeja Boboli | + | ** [[kościół pw. św. Andrzeja Boboli w Lidzbarku Warmińskim]] |
| − | ** kościół Podwyższenia Krzyża Świętego | + | ** [[kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Lidzbarku Warmińskim]] |
| − | * Kościół greckokatolicki - cerkiew | + | * Kościół greckokatolicki - [[cerkiew pw. Świętych Cyryla i Metodego w Lidzbarku Warmińskim]] |
| − | * Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny - cerkiew | + | * Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny - [[cerkiew pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim]] |
| − | * | + | * [zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Lidzbarku Warmińskim]] |
| − | * | + | * [[zbór Kościoła Chrystusowego w Lidzbarku Warmińskim]] |
| − | * Świadkowie Jehowy - zbór | + | * Świadkowie Jehowy - [[zbór Świadków Jehowy w Lidzbarku Warmińskim] |
| − | |||
==Współpraca z innymi miastami== | ==Współpraca z innymi miastami== | ||
Lidzbark podpisał umowy o współpracy z kilkoma miastami: | Lidzbark podpisał umowy o współpracy z kilkoma miastami: | ||
| − | * holenderskim Oud-Beijerland | + | * holenderskim Oud-Beijerland |
| − | * rosyjskim Sowieckiem | + | * rosyjskim Sowieckiem |
| − | * niemieckim Werlte | + | * niemieckim Werlte |
| − | * polskim Milanówkiem | + | * polskim Milanówkiem |
| − | |||
==Ludzie związani z Lidzbarkiem Warmińskim== | ==Ludzie związani z Lidzbarkiem Warmińskim== | ||
| − | Poza wymienionymi już biskupami warmińskimi, wieloletnimi rezydentami zamku lidzbarskiego, z miastem związani | + | Poza wymienionymi już biskupami warmińskimi, wieloletnimi rezydentami zamku lidzbarskiego, z miastem związani – działalnością, zamieszkaniem, miejscem urodzenia – byli lub są m.in.: |
| − | * [[Jan Leo]] | + | * [[Jan Leo]] – ksiądz katolicki, kanonik i archiprezbiter dobromiejski, kronikarz Warmii |
| − | * [[Baltazar Stockfisch]] | + | * [[Baltazar Stockfisch]] – kanonik warmiński |
| − | * [[Johann Pfeiffer]] | + | * [[Johann Pfeiffer]] – filozof, teolog, badacz starożytnej kultury greckiej, wykładowca [[Uniwersytet Albertyna |Uniwersytetu w Królewcu]], kanonik dobromiejski |
| − | * [[Jerzy Pranghe]] | + | * [[Jerzy Pranghe]] – kanonik dobromiejski, prokurator biskupi |
| − | * [[Fabian Emmerich]] | + | * [[Fabian Emmerich]] – kanonik dobromiejski, lekarz kapitulny |
| − | * [[Michał Fox]] | + | * [[Michał Fox]] – kanonik dobromiejski, kapelan i bibliotekarz biskupa [[lkwim:Ignacy Krasicki|Ignacego Krasickiego]] |
| − | * [[Eustachy Knobelsdorff]] | + | * [[Eustachy Knobelsdorff]] – poeta |
| − | * [[Georg | + | * [[Georg Sappuhn]] – pastor ewangelicki, nauczyciel działający m.in. na Słowacji |
| − | * [[Maciej | + | * [[Maciej Meyer]] – malarz barokowy |
| − | * [[Bruno Hippler]] | + | * [[Bruno Hippler]] – generał armii niemieckiej |
| − | * [[Gert Neumann]] | + | * [[Gert Neumann]] – pisarz |
| − | * [[Arthur Hintz]] | + | * [[Arthur Hintz]] – poeta, redaktor, wydawca |
| − | * [[Zbigniew Mikołejko]] | + | * [[Zbigniew Mikołejko]] – filozof religii |
| − | * [[Bogdan Borusewicz]] | + | * [[Bogdan Borusewicz]] – polityk, marszałek Senatu RP |
| − | * [[Tadeusz Płoski]] | + | * [[Tadeusz Płoski]] – biskup polowy WP |
| − | * [[Krzysztof Mikulski]] | + | * [[Krzysztof Mikulski]] – historyk |
| − | * [[Jacek Protas]] | + | * [[Jacek Protas]] – polityk, samorządowiec |
| − | * [[Andrzej Niewiadomski]] | + | * [[Andrzej Niewiadomski]] – poeta |
| − | * [[Piotr Szwedes]] | + | * [[Piotr Szwedes]] – aktor |
| − | * [[Baltazar Rabe]] | + | * [[Baltazar Rabe]] – duchowny rzymskokatolicki, prawnik biskupi, kanonik warmiński |
| − | |||
==Bibliografia== | ==Bibliografia== | ||
| − | + | Jan Chłosta, ''Słownik Warmii (historyczno-geograficzny)'', Olsztyn 2002.<br/> | |
| − | + | [http://pl.wikipedia.org/wiki/Lidzbark_Warmi%C5%84ski pl.wikipedia.org, Lidzbark Warmiński] [20.12.2014]<br/> | |
| − | [[Kategoria:Miejscowość]] | + | [[Kategoria:Miejscowość]] [[Kategoria: Lidzbark Warmiński]] [[Kategoria: Powiat lidzbarski]] [[Kategoria: 1301-1400]] |
Wersja z 13:19, 26 sty 2015
| Lidzbark Warmiński | |
| | |
| Państwo |  Polska
|
| Województwo | warmińsko-mazurskie |
| Powiat | lidzbarski |
| Gmina | Lidzbark Warmiński |
| Liczba ludności (2010) | 16 826 |
| Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego   Lidzbark Warmiński | |
| Położenie na mapie Polski  Lidzbark Warmiński | |
{{#invoke:Koordynaty|szablon}} | |
Lidzbark Warmiński (niem. Heilsberg) – miasto w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, w powiecie lidzbarskim. W 2009 liczba mieszkańców przekraczała 16 tysięcy. Jest siedzibą gminy wiejskiej i powiatu lidzbarskiego. Przez kilka stuleci jako siedziba biskupów warmińskich Lidzbark pełnił rolę stolicy Warmii (od czasu Jana z Miśni do Ignacego Krasickiego). Od 2014 roku funkcję burmistrza Lidzbarka sprawuje Jacek Wiśniowski.
Spis treści
Nazwa
Polska nazwa miasta wywodzi się od nazwy pruskiej osady Lecbarg, co oznaczać miało miejsce kultu lub osadę na zalesionym wzgórzu. Do wzgórza i świętego miejsca nawiązuje również nazwa niemiecka Lidzbarka – Heilsberg.
Określenie "Warmiński" odróżnia miasto od drugiego Lidzbarka w województwie – Lidzbarka Welskiego.
Położenie
Lidzbark położony jest w widłach Łyny i jej dopływu – Symsarny. Do stolicy województwa Olsztyna odległość wynosi 48 km. O 40 km oddalona jest granica z Rosją (obwód kaliningradzki).
Historia
W połowie XIII wieku teren, na którym istniała pruska osada Lecbarg, stał się obiektem walk prusko-krzyżackich. Około 1241 Krzyżacy zajęli i umocnili dotychczasowy gród, który jednak już rok później w czasie pierwszego powstania pruskiego został przez Prusów odbity. W 1243, wraz z nowym podziałem ziem pruskich i utworzeniem diecezji warmińskiej, Krzyżacy odzyskali gród, w 1251 przekazując go z kolei biskupowi Anzelmowi w ramach tzw. domeny biskupiej. Biskup zajął się odbudową grodu, jednak w 1261 na kolejne trzynaście lat (drugie powstanie pruskie) ponownie teren zajęli Prusowie. Od 1274 późniejszy Lidzbark przeszedł na dłużej we władztwo biskupa.
12 sierpnia 1308 biskup Eberhard z Nysy nadał Lidzbarkowi prawa miejskie (na [[prawo chełmińskie|prawie chełmińskim)), zasadźcą czyniąc swojego powinowatego Jana z Kolonii koło Brzegu na Śląsku. W 1350 roku, za pontyfikatu Jana z Miśni, zamek lidzbarski stał się siedzibą biskupów; Jan z Miśni kontynuował prace swoich poprzedników, szczególnie Hermana z Pragi, związane z budową fortyfikacji miejskich i zamku z cegły w miejscu dotychczasowego drewnianego, ale również i jemu nie udało się zakończyć prac budowlanych, co nastąpiło dopiero ok. 1400 za czasów Henryka Sorboma.
W 1315 roku konsekrowano pierwszy kościół, drewnianą świątynię parafialną pod wezwaniem Świętych Piotra i Pawła. Prace nad budową kościoła z cegły rozpoczęto w 1343. Mury obronne powstawały około 1357-1365, a system obronny wykorzystywał naturalne położenie miasta w zakolu rzecznym. W pierwszej połowie XIV zbudowano również pierwszy (drewniany) ratusz.
W okresie wojny zakonu krzyżackiego z Polską w latach 1409-1411 Lidzbark był przez pewien czas siedzibą wielkiego mistrza Henryka von Plauena. Miasto uległo spaleniu przez wojska polskie w 1414 roku. W 1454 roku Lidzbark przystąpił do Związku Pruskiego, a po wojnie trzynastoletniej wraz z terytorium Warmii znalazł się w Królestwie Polskim. Dzięki wybitnym postaciom rezydującym w mieście jako biskupi lub najbliższe otoczenie biskupów, Lidzbark przeżywał w tym okresie rozkwit kulturalny; przebywali tu dłużej (lub na stałe) m.in. Łukasz Watzenrode i jego siostrzeniec Mikołaj Kopernik, Jan Dantyszek, Tiedemann Giese, Stanisław Hozjusz, Marcin Kromer, Ignacy Krasicki. Na podkreślenie zasługuje szczególnie działalność tego ostatniego, założyciela ogrodów i oranżerii, właściciela cennego księgozbioru, organizatora teatru.
Jednocześnie Lidzbark rozwijał się jako ośrodek handlowy i rzemieślniczy, organizowano targi lnu, sukna i piwa, działały młyny zbożowe, tartak, szlifiernia, garbarnia. Nie omijały miasta i wydarzenia negatywne. Kilkakrotnie duże straty przynosiły pożary, miasto było zajmowane lub oblegane m.in. przez Brandenburczyków (1650-1657) i Szwedów (1703-1709), zbiory sztuki i zbiory biblioteczne padały ofiarą zniszczeń i rabunków wojennych. W 1772 po I rozbiorze Polski Lidzbark utracił status stolicy Warmii, stał się natomiast siedzibą powiatu w państwie pruskim.
W czerwcu 1807 doszło na przedpolach Lidzbarka do dużej bitwy wojsk rosyjskich i pruskich przeciwko armii Napoleona. Walki w najbliższej okolicy toczyły się także w czasie I wojny światowej. W 1937 doszło w Lidzbarku do tzw. wojny różańcowej, czyli starcia policji z młodzieżą w czasie procesji Bożego Ciała. Schyłek II wojny światowej przyniósł miastu znaczące zniszczenia przekraczające połowy zabudowy. Miasto powróciło do Polski i zostało zaludnione głównie przez ludność napływową z Kresów i Polski centralnej. Nie podjęto po wojnie odbudowy zniszczonych zabytków, w miejscu których wznoszono m.in. bloki mieszkalne.
Zabytki
W Lidzbarku Warmińskim, mimo zniszczeń wojennych, zachowało się wiele cennych zabytków, w tym przede wszystkim:
- zamek biskupów z XIV wieku, uznawany za jeden z najważniejszych zabytków polskich, istotny punkt Szlaku Zamków Gotyckich
- kolegiata pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim z XIV wieku
- dawny kościół ewangelicki, wybudowany w latach 1818-1823 jako bazylika pseudoromańska, obecnie cerkiew prawosławna
- kościół Podwyższenia Krzyża Świętego wybudowany w XVIII wieku jako wotum dziękczynne za kres epidemii dżumy, barokowy
- Wysoka Brama (przedbramie) z XV wieku
- mury obronne z XIV wieku wraz z okolicznym układem urbanistycznym
- oranżeria Krasickiego z XVIII wieku, faktycznie zbudowana na potrzeby biskupa Teodora Potockiego, rozwinięta w latach 70. XVIII wieku przez biskupa Ignacego Krasickiego
- ratusz z XIX wieku, neogotycki
- dawny młyn
- kaplice (św. Katarzyny i przy ulicy Bema)
- kolejowa wieża ciśnień
- most drogowy (ulica Kopernika)
- zabytkowe domy
Gospodarka
Lidzbark Warmiński wchodzi w skład Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W mieście mają siedziby przede wszystkim zakłady usługowe, handlowe oraz produkcyjne (oparte na surowcach lokalnych). Do największych zakładów należą Polmlek, przedstawiciel branży mleczarskiej, oraz Warmińska Spółdzielnia Inwalidów, producent odzieży medycznej jednorazowej.
Transport
W Lidzbarku Warmińskim krzyżują się droga krajowa nr 51 z drogami wojewódzkimi nr 511 i 513. Przez miasto przebiega trasa transportów dostawczych z Obwodu Kaliningradzkiego do Warszawy. Lidzbark nie ma komunikacji miejskiej, nie funkcjonuje obecnie również transport kolejowy (dawniej realizowano m.in. połączenia do Bartoszyc, Czerwonki, Korniewa w Rosji, Ornety), a ruch pasażerski obsługują autobusy PKS Lidzbark Warmiński (placówka podległa PKS Bartoszyce).
Sport
Od 1946 istnieje klub piłkarski Polonia Lidzbark Warmiński, którego największym osiągnięciem jest zdobycie wojewódzkiego Pucharu Polski oraz występy w III lidze. Z klubem związani byli piłkarze ekstraklasy: Czesław Żukowski, Norbert Witkowski oraz Adam Zejer, kilkakrotny reprezentant Polski.
Kultura
Od 1950 działa w mieście Lidzbarski Dom Kultury, a od 1957 także Młodzieżowy Dom Kultury. Wieloletnią instruktorką w tym ostatnim była bajkopisarka Irena Kwinto, obecnie patronka placówki.
Lidzbark słynie z imprez kabaretowych: Lidzbarskich Wieczorów Humoru i Satyry oraz Lidzbarskich Starć Kabaretowych. Odbywają się także rekonstrukcje bitwy pod Lidzbarkiem z czasów napoleońskich.
Na zamku biskupów działa oddział Muzeum Warmii i Mazur – Muzeum Warmińskie w Lidzbarku Warmińskim.
Edukacja
W Lidzbarku Warmińskim działają trzy zespoły szkół ponadgimnazjalnych:
- Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Kazimierza Jagiellończyka w Lidzbarku Warmińskim
- Zespół Szkół Zawodowych im. Stanisława Staszica w Lidzbarku Warmińskim
- Zespół Szkół i Placówek Oświatowych w Lidzbarku Warmińskim (Zespół Szkół Rolnicze Centrum Kształcenia Ustawicznego).
W 2003 powołano niepubliczną szkołę wyższą, Wszechnicę Warmińską, skierowaną głównie na edukację techniczną. Po niespełna dziesięciu latach funkcjonowania w grudniu 2011 szkoła została przeniesiona do Ełku jako Mazurska Szkoła Wyższa w Ełku.
Religia
Działające w Lidzbarku wspólnoty religijne to m.in.:
- Kościół rzymskokatolicki:
- Kościół greckokatolicki - cerkiew pw. Świętych Cyryla i Metodego w Lidzbarku Warmińskim
- Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny - cerkiew pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim
- [zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Lidzbarku Warmińskim]]
- zbór Kościoła Chrystusowego w Lidzbarku Warmińskim
- Świadkowie Jehowy - [[zbór Świadków Jehowy w Lidzbarku Warmińskim]
Współpraca z innymi miastami
Lidzbark podpisał umowy o współpracy z kilkoma miastami:
- holenderskim Oud-Beijerland
- rosyjskim Sowieckiem
- niemieckim Werlte
- polskim Milanówkiem
Ludzie związani z Lidzbarkiem Warmińskim
Poza wymienionymi już biskupami warmińskimi, wieloletnimi rezydentami zamku lidzbarskiego, z miastem związani – działalnością, zamieszkaniem, miejscem urodzenia – byli lub są m.in.:
- Jan Leo – ksiądz katolicki, kanonik i archiprezbiter dobromiejski, kronikarz Warmii
- Baltazar Stockfisch – kanonik warmiński
- Johann Pfeiffer – filozof, teolog, badacz starożytnej kultury greckiej, wykładowca Uniwersytetu w Królewcu, kanonik dobromiejski
- Jerzy Pranghe – kanonik dobromiejski, prokurator biskupi
- Fabian Emmerich – kanonik dobromiejski, lekarz kapitulny
- Michał Fox – kanonik dobromiejski, kapelan i bibliotekarz biskupa Ignacego Krasickiego
- Eustachy Knobelsdorff – poeta
- Georg Sappuhn – pastor ewangelicki, nauczyciel działający m.in. na Słowacji
- Maciej Meyer – malarz barokowy
- Bruno Hippler – generał armii niemieckiej
- Gert Neumann – pisarz
- Arthur Hintz – poeta, redaktor, wydawca
- Zbigniew Mikołejko – filozof religii
- Bogdan Borusewicz – polityk, marszałek Senatu RP
- Tadeusz Płoski – biskup polowy WP
- Krzysztof Mikulski – historyk
- Jacek Protas – polityk, samorządowiec
- Andrzej Niewiadomski – poeta
- Piotr Szwedes – aktor
- Baltazar Rabe – duchowny rzymskokatolicki, prawnik biskupi, kanonik warmiński
Bibliografia
Jan Chłosta, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002.
pl.wikipedia.org, Lidzbark Warmiński [20.12.2014]
