Lidzbark Warmiński

Lidzbark Warmiński
Stare Miasto Źródło: commons.wikimedia.org [21.03.2015]
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	lidzbarski
Gmina	Lidzbark Warmiński
Liczba ludności (2010)	16 826
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Lidzbark Warmiński
Położenie na mapie Polski Lidzbark Warmiński
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Lidzbark Warmiński (niem. Heilsberg) – miasto w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, w powiecie lidzbarskim. W 2009 liczba mieszkańców przekraczała 16 tysięcy. Lidzbark Warmiński jest gminą miejską, siedzibą gminy wiejskiej i powiatu lidzbarskiego. Przez kilka stuleci jako siedziba biskupów warmińskich Lidzbark pełnił rolę stolicy Warmii (od czasu Jana z Miśni do Ignacego Krasickiego). Od 2014 roku funkcję burmistrza Lidzbarka sprawuje Jacek Wiśniowski.

Brama w Lidzbarku Warmińskim
Fot. Mieczysław Kalski

Zamek w Lidzbarku Warmińskim
Fot. Mieczysław Kalski

Zamek w Lidzbarku Warmińskim
Fot. Mieczysław Kalski

Cerkiew (Parafia greckokatolicka pw. Świętych Cyryla i Metodego w Lidzbarku Warmińskim)
Fot. Mieczysław Kalski

Lidzbark Warmiński i okolice na mapie z XIX w.
Źródło: Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich, 1:300000, Paryż 1859 r.

Nazwa

Polska nazwa miasta wywodzi się od nazwy pruskiej osady Lecbarg, co oznaczać miało miejsce kultu lub osadę na zalesionym wzgórzu. Do wzgórza i świętego miejsca nawiązuje również nazwa niemiecka Lidzbarka – Heilsberg.

Określenie "Warmiński" odróżnia miasto od drugiego Lidzbarka w województwie – Lidzbarka Welskiego.

Położenie

Lidzbark położony jest w widłach Łyny i jej dopływu – Symsarny. Do stolicy województwa Olsztyna odległość wynosi 48 km. O 40 km oddalona jest granica z Rosją (obwód kaliningradzki).

Historia

W połowie XIII wieku teren, na którym istniała pruska osada Lecbarg, stał się obiektem walk prusko-krzyżackich. Około 1241 Krzyżacy zajęli i umocnili dotychczasowy gród, który jednak już rok później w czasie pierwszego powstania pruskiego został przez Prusów odbity. W 1243, wraz z nowym podziałem ziem pruskich i utworzeniem diecezji warmińskiej, Krzyżacy odzyskali gród, w 1251 przekazując go z kolei biskupowi Anzelmowi w ramach tzw. domeny biskupiej. Biskup zajął się odbudową grodu, jednak w 1261 na kolejne trzynaście lat (drugie powstanie pruskie) ponownie teren zajęli Prusowie. Od 1274 późniejszy Lidzbark przeszedł na dłużej we władztwo biskupa.

12 sierpnia 1308 biskup Eberhard z Nysy nadał Lidzbarkowi prawa miejskie (na prawie chełmińskim)), zasadźcą czyniąc swojego powinowatego Jana z Kolonii koło Brzegu na Śląsku. W 1350 roku, za pontyfikatu Jana z Miśni, zamek lidzbarski stał się siedzibą biskupów; Jan z Miśni kontynuował prace swoich poprzedników, szczególnie Hermana z Pragi, związane z budową fortyfikacji miejskich i zamku z cegły w miejscu dotychczasowego drewnianego, ale również i jemu nie udało się zakończyć prac budowlanych, co nastąpiło dopiero ok. 1400 za czasów Henryka Sorboma.

W 1315 roku konsekrowano pierwszy kościół, drewnianą świątynię parafialną pod wezwaniem Świętych Piotra i Pawła. Prace nad budową kościoła z cegły rozpoczęto w 1343. Mury obronne powstawały około 1357-1365, a system obronny wykorzystywał naturalne położenie miasta w zakolu rzecznym. W pierwszej połowie XIV zbudowano również pierwszy (drewniany) ratusz.

W okresie wojny zakonu krzyżackiego z Polską w latach 1409-1411 Lidzbark był przez pewien czas siedzibą wielkiego mistrza Henryka von Plauena. Miasto uległo spaleniu przez wojska polskie w 1414 roku. W 1454 roku Lidzbark przystąpił do Związku Pruskiego, a po wojnie trzynastoletniej wraz z terytorium Warmii znalazł się w Królestwie Polskim. Dzięki wybitnym postaciom rezydującym w mieście jako biskupi lub najbliższe otoczenie biskupów, Lidzbark przeżywał w tym okresie rozkwit kulturalny; przebywali tu dłużej (lub na stałe) m.in. Łukasz Watzenrode i jego siostrzeniec Mikołaj Kopernik, Jan Dantyszek, Tiedemann Giese, Stanisław Hozjusz, Marcin Kromer, Ignacy Krasicki. Na podkreślenie zasługuje szczególnie działalność tego ostatniego, założyciela ogrodów i oranżerii, właściciela cennego księgozbioru, organizatora teatru.

Jednocześnie Lidzbark rozwijał się jako ośrodek handlowy i rzemieślniczy, organizowano targi lnu, sukna i piwa, działały młyny zbożowe, tartak, szlifiernia, garbarnia. Nie omijały miasta i wydarzenia negatywne. Kilkakrotnie duże straty przynosiły pożary, miasto było zajmowane lub oblegane m.in. przez Brandenburczyków (1650-1657) i Szwedów (1703-1709), zbiory sztuki i zbiory biblioteczne padały ofiarą zniszczeń i rabunków wojennych. W 1772 po I rozbiorze Polski Lidzbark utracił status stolicy Warmii, stał się natomiast siedzibą powiatu w państwie pruskim.

W czerwcu 1807 doszło na przedpolach Lidzbarka do dużej bitwy wojsk rosyjskich i pruskich przeciwko armii Napoleona. Walki w najbliższej okolicy toczyły się także w czasie I wojny światowej. W 1937 doszło w Lidzbarku do tzw. wojny różańcowej, czyli starcia policji z młodzieżą w czasie procesji Bożego Ciała. Schyłek II wojny światowej przyniósł miastu znaczące zniszczenia przekraczające połowy zabudowy. Miasto powróciło do Polski i zostało zaludnione głównie przez ludność napływową z Kresów i Polski centralnej. Nie podjęto po wojnie odbudowy zniszczonych zabytków, w miejscu których wznoszono m.in. bloki mieszkalne.

Zabytki

W Lidzbarku Warmińskim, mimo zniszczeń wojennych, zachowało się wiele cennych zabytków, w tym przede wszystkim:

• zamek biskupów z XIV wieku, uznawany za jeden z najważniejszych zabytków polskich, istotny punkt Szlaku Zamków Gotyckich
• kolegiata pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim z XIV wieku
• dawny kościół ewangelicki, wybudowany w latach 1818-1823 jako bazylika pseudoromańska, obecnie cerkiew prawosławna
• kościół Podwyższenia Krzyża Świętego wybudowany w XVIII wieku jako wotum dziękczynne za kres epidemii dżumy, barokowy
• Wysoka Brama (przedbramie) z XV wieku
• mury obronne z XIV wieku wraz z okolicznym układem urbanistycznym
• oranżeria Krasickiego z XVIII wieku, faktycznie zbudowana na potrzeby biskupa Teodora Potockiego, rozwinięta w latach 70. XVIII wieku przez biskupa Ignacego Krasickiego
• ratusz z XIX wieku, neogotycki
• dawny młyn
• kaplice (św. Katarzyny i przy ulicy Bema)
• kolejowa wieża ciśnień
• most drogowy (ulica Kopernika)
• zabytkowe domy

Gospodarka

Lidzbark Warmiński wchodzi w skład Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W mieście mają siedziby przede wszystkim zakłady usługowe, handlowe oraz produkcyjne (oparte na surowcach lokalnych). Do największych zakładów należą Polmlek, przedstawiciel branży mleczarskiej, oraz Warmińska Spółdzielnia Inwalidów, producent odzieży medycznej jednorazowej.

7 stycznia 2016 r. otwarto w mieście Termy Warmińskie.

Transport

W Lidzbarku Warmińskim krzyżują się droga krajowa nr 51 z drogami wojewódzkimi nr 511 i 513. Przez miasto przebiega trasa transportów dostawczych z Obwodu Kaliningradzkiego do Warszawy. Lidzbark nie ma komunikacji miejskiej, nie funkcjonuje obecnie również transport kolejowy (dawniej realizowano m.in. połączenia do Bartoszyc, Czerwonki, Korniewa w Rosji, Ornety), a ruch pasażerski obsługują autobusy PKS Lidzbark Warmiński (placówka podległa PKS Bartoszyce).

Sport

Od 1946 istnieje klub piłkarski Polonia Lidzbark Warmiński, którego największym osiągnięciem jest zdobycie wojewódzkiego Pucharu Polski oraz występy w III lidze. Z klubem związani byli piłkarze ekstraklasy: Czesław Żukowski, Norbert Witkowski oraz Adam Zejer, kilkakrotny reprezentant Polski.

Kultura

Od 1950 działa w mieście Lidzbarski Dom Kultury, a od 1957 także Młodzieżowy Dom Kultury. Wieloletnią instruktorką w tym ostatnim była bajkopisarka Irena Kwinto, obecnie patronka placówki.

Lidzbark słynie z imprez kabaretowych: Lidzbarskich Wieczorów Humoru i Satyry oraz Lidzbarskich Starć Kabaretowych. Odbywają się także rekonstrukcje bitwy pod Lidzbarkiem z czasów napoleońskich.

Na zamku biskupów działa oddział Muzeum Warmii i Mazur – Muzeum Warmińskie w Lidzbarku Warmińskim.

Edukacja

W Lidzbarku Warmińskim działają trzy zespoły szkół ponadgimnazjalnych:

• Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Kazimierza Jagiellończyka w Lidzbarku Warmińskim
• Zespół Szkół Zawodowych im. Stanisława Staszica w Lidzbarku Warmińskim
• Zespół Szkół i Placówek Oświatowych w Lidzbarku Warmińskim (Zespół Szkół Rolnicze Centrum Kształcenia Ustawicznego).

W 2003 powołano niepubliczną szkołę wyższą, Wszechnicę Warmińską, skierowaną głównie na edukację techniczną. Po niespełna dziesięciu latach funkcjonowania w grudniu 2011 szkoła została przeniesiona do Ełku jako Mazurska Szkoła Wyższa w Ełku.

Religia

• Kościół rzymskokatolicki:
  • Parafia pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim
  • Parafia pw. św. Andrzeja Boboli w Lidzbarku Warmińskim
  • Parafia pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Lidzbarku Warmińskim
• Kościół greckokatolicki – parafia greckokatolicka pw. Świętych Cyryla i Metodego w Lidzbarku Warmińskim
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – (parafia prawosławna pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim)
• zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Lidzbarku Warmińskim
• zbór Kościoła Chrystusowego w Lidzbarku Warmińskim
• Świadkowie Jehowy – zbór Świadków Jehowy w Lidzbarku Warmińskim

Współpraca z innymi miastami

Lidzbark podpisał umowy o współpracy z kilkoma miastami:

• holenderskim Oud-Beijerland
• rosyjskim Sowieckiem
• niemieckim Werlte
• polskim Milanówkiem

Ludzie związani z Lidzbarkiem Warmińskim

Poza wymienionymi już biskupami warmińskimi, wieloletnimi rezydentami zamku lidzbarskiego, z miastem związani – działalnością, zamieszkaniem, miejscem urodzenia – byli lub są m.in.:

• Jan Leo – ksiądz katolicki, kanonik i archiprezbiter dobromiejski, kronikarz Warmii
• Baltazar Stockfisch – kanonik warmiński
• Johann Pfeiffer – filozof, teolog, badacz starożytnej kultury greckiej, wykładowca Uniwersytetu w Królewcu, kanonik dobromiejski
• Jerzy Pranghe – kanonik dobromiejski, prokurator biskupi
• Fabian Emmerich – kanonik dobromiejski, lekarz kapitulny
• Michał Fox – kanonik dobromiejski, kapelan i bibliotekarz biskupa Ignacego Krasickiego
• Eustachy Knobelsdorff – poeta
• Georg Sappuhn – pastor ewangelicki, nauczyciel działający m.in. na Słowacji
• Maciej Meyer – malarz barokowy
• Bruno Hippler – generał armii niemieckiej
• Gert Neumann – pisarz
• Arthur Hintz – poeta, redaktor, wydawca
• Zbigniew Mikołejko – filozof religii
• Bogdan Borusewicz – polityk, marszałek Senatu RP
• Tadeusz Płoski – biskup polowy WP
• Krzysztof Mikulski – historyk
• Jacek Protas – polityk, samorządowiec
• Andrzej Niewiadomski – poeta
• Piotr Szwedes – aktor
• Baltazar Rabe – duchowny rzymskokatolicki, prawnik biskupi, kanonik warmiński

Bibliografia

Jan Chłosta, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002.
pl.wikipedia.org, Lidzbark Warmiński [20.12.2014]